یلدا، میراث هشت هزار ساله همدلی/ نگاهی به کهن ترین جشن ایرانیان
آئینی که جزو میراث معنوی مردم این سرزمین است و شرایطی چون جنگ، رفاه، فقر و ثروت مانعی برای نکوداشت آن نمی شده چرا که هدفش چیزی جز حفظ اصالت ها نبوده است.
اين ها را اميرحسين حكمت نيا، استاد دانشگاه و فعال حوزه ميراث فرهنگي و گردشگري فارس به خبرنگار ما ميگويد و ادامه مي دهد: با اينكه اوج زمان تاريكي در ايران 14 و در اروپا نزديك به 21 ساعت است اما ايرانيان مراسم خاص و ويژه اي براي بلندترين شب سال داشتند و با جمع شدن در كنار خانواده و اقوام و خويشان خود، آئيني را اجرا مي كردند كه تاكيدي براي با هم بودن داشته و دارد. هرچند كه با گذشت زمان برخي از آداب و رسوم آن كمرنگ شده اما هنوز هم اين رسم كهن، پويايي خود را حفظ كرده است.
وي با بيان اينكه شب چله يا شب يلدا، پايان برداشت محصولات كشاورزي بوده و با آغاز ماه دي، 9 جشن در ايران باستان برگزار مي شده، مي افزايد: اين جشن ها از روز اول دي كه به خرم روز يا خور روز معروف است و روز تولد خورشيد نام داشته، آغاز مي شده و به ترتيب در روز 4 دي ماه به عنوان ميلاد مهر، همچنين 8 و 23 و 11 دي ماه روز آفرينش آسمان، 14 دي روز دوري از شياطين و 15 و 16 دي ماه جشن ايران و تركستان برگزار مي شده است كه هم اينك تنها شب چله اجرا مي شود.
حكمت نيا در ادامه مي گويد: در آئين باستان در واقع 2 چله كوچك
و بزرگ بوده كه چله بزرگ از اول دي ماه تا 10 بهمن و چله كوچك از 10 بهمن
تا 20 اسفند نام گذاري شده است و به شب يلدا هم جشن 90 روزه مي گفتند چرا
كه 90 روز به عيد نوروز مانده است.
اين استاد دانشگاه همچنين مي افزايد:
در تقويم كهن سيستاني، ابوريحان بيروني اعتقاد دارد كه اول سال از زمستان
آغاز مي شود و يك دي ماه در باورهاي باستان، زايش خورشيد است.
حكمت نيا
در ادامه با بيان اينكه شب چله، پايان برداشت صيفي كاري و استراحت كشاورزان
بوده، مي گويد: آغاز جشن دامپروران از 15 بهمن ماه بوده و در واقع جشن
دامپروري به موازات شب چله كشاورزان برگزار مي شده كه مي توان به افروختن
آتش و گذراندن دام ها از ميان آن اشاره كرد.
وي مي گويد: بهمن جه يا بهمن گان قبل از فصل كوچ برگزار مي شده است.
اين
پژوهشگر شيرازي درخصوص آئين و نكوداشت ايرانيان باستان در شب يلدا نيز مي
گويد: در باورهاي مردمي در چنين شبي آداب و رسوم خاصي اجرا مي شده و خوراك
ها و غذاهايي نيز طبخ و مصرف مي شده است به طوري كه در شهرستان بوانات، روز
اول دي ماه چغندر، شلغم و كدو آب پز خورده مي شده و در آباده مراسم
حنابندان اجرا و در مرودشت نيز گوسفندان را حنا مي بستند و در كازرون
قرباني مي كردند.
وي ادامه مي دهد: شيرازيها در شب چله، سفره اي پهن مي
كردند و آن را با انواع مركبات، انار، هندوانه همچنين آئينه و قاب عكس از
شمايل حضرت امام علي(ع)، اسفند، تنقلات، گل نرگس و آب سرد تزئين مي كردند.
همچنين شيرازي ها رسم داشتند كه در جمع خانوادگي دعا بخوانند و ختم سوره
انعام داشته باشند و بعد از آن هم حافظخواني و شاهنامه خواني مي كردند.
حكمت
نيا در بخش ديگري از اين گفت وگو، برگزاري آئين شب يلدا را فرصتي براي در
كنار خانواده بودن ميداند و مي گويد: اجراي اين چنين مراسمي نه تنها به
معرفي درست فرهنگ و آداب و رسوم اصيل كشورمان مي پردازد بلكه مي تواند
تاثير بسزايي در توسعه گردشگري هم داشته باشد، اما متاسفانه اين روزها به
هر بهانه و يا شكلي، برخي از اين اصالت هاي مذهبي و هويتي و ملي به دست
فراموشي سپرده مي شود.اين استاد دانشگاه با انتقاد از اينكه برخي افراد
بدون شناخت از مراسم شب چله و تنها با استفاده از نام آن، رسمي را اجرا مي
كنند كه در شأن ايرانيان نيست، مي گويد: شب يلدا جزئي از ميراث معنوي كشور
محسوب مي شود كه بايد با مطالعه دقيق، اجرا شود و به نسل جوان نيز معرفي
گردد تا همچنان اصالت ها حفظ شود.
ایرانیان طی هشت هزار سال در اين شب با شركت در شب نشيني هاي طولاني و
خوردن انواع ميوه و تنقلات سعي در بهتر گذراندن طولانيترين شب سال داشتند
و براي استقبال از نخستين روز سردترين فصل سال تا آنجا كه توان مالي دارند
در خريد ميوههاي مخصوص شب يلدا مانند هندوانه، انار و خربزه كوتاهي
نميكنند. ايرانيان قديم، شادي و نشاط را از موهبتهاي خدايي و غم و اندوه و
تيرهدلي را از پديدههاي اهريمني می دانستند.
در اسناد تاریخی همواره
به این نکته اشاره شده که يلدا نام سرياني تولد است اما برگرفته از واژه
پارسي سوشينات به مفهوم جشن می باشد و اين كلمه براي نخستين بار از سوي
ايرانيان به عنوان جشن انقلاب زمستاني در نخستين شب آغاز زمستان به كار
رفته است.
بنا بر این اسناد برپايي مراسم شب يلدا در مشرق زمين به خصوص
در كشورهاي ايران و هند رواج داشته و جزو كهنترين سنتهاي معنوي در این کشور
ها بوده است. به باور نياكان ما، ايرانيان در عصر باستان اين جشنها را با
روشنايي و نور پيوند داده و ميآراستند و آنها خورشيد را نماد نيكي و
مهرباني ميپنداشتند و نيز در آخرين شب پائيز بيدار ميماندند تا خود شاهد
طلوع خورشيد باشند.
درازترين شب سال،امشب است. یلدا ، شبي كه مردم با شركت در شب نشيني هاي طولاني و خوردن انواع ميوه و تنقلات سعي در بهتر گذراندن آن دارند، شبي كه بنابر باور گذشتگان، خورشيد بر تاريكي غلبه مي كند و روزها روبه بلندي مي رو د چرا که ايرانيان بر این باورند شب نمادي از سياهي و سختي است و به همين منظور مراسم جشني به مناسبت پايان يافتن بلندترين شب سال برگزار مي كنند و در چنين شبي گردهم مي آيند و با برپايي مراسمي به خوردن ميوه هايي چون انار و هندوانه كه نشانه اي از سرخي و خرمي است مي پردازند و بار ديگر با هم بودن را تجربه مي كنند اما در این میان شيرازي ها به شب يلدا، شب چله مي گويند و در اين شب كه طولاني ترين شب سال است مراسمي خاص دارند که هدفي جز سرگرمي و ايجاد فضاي خانوادگي نداشته است هرچند که برخي از اين مراسم در سراسر کشور يكسان برپا مي شود، مثل پهن كردن سفره قلم كار و گذاشتن قرآن در ميان آن و تفأل به حافظ و خوردن ميوه های ترش و شیرین.
اما آنطور که مژگان ثابت قدم به خبر نگار ما می کوید :
انار با یاقوت های فراوانش بركت نعمت هاي خداوند است و هندوانه به عنوان
نماد كروي كه درونش سرخ است، سمبل خورشيد مي باشد.مسئول ثبت میراث ناملموس
اداره كل ميراث فرهنگي صنایع دستی و گردشگری فارس می افزاید: مراسم شب
يلدا يكي از 800 اثر معنوي كشور است كه در فهرست ملي جاي گرفته است.
این
پژوهشگر ملی در ادامه اضافه کرد: شيرازيها در چنین شبی غذاهايي چون كلم
پلو، هويج پلو، ارده و شيره و خرما و ارده با نان سنگك مي خوردند اما ، شام
شب يلدا اختصاص به چند غذاي خاص نداشته و مردم در اين شب به دليل آنكه
تنقلات و ميوه هاي بسياري مي خورند از شام سبك و يا غذاي حاضري چون نون و
پنير و گردونیز استفاده مي كردند.
وی ادامه می دهد : در واقع شب يلدا
ميراثي معنوي است كه طي آن به شكرانه تندرستي اعضاي خانواده، فاميل و
دوستان ضمن دعاي رحمت براي درگذشتگان، سلامتي و طول عمر يكديگر را نيز از
خداي بزرگ ميخواهند. ايرانيان با جمع شدن در كنار يكديگر در چنين شبي و
اجراي برنامههاي خاص و سرشار از شادي بر تحمل زمستان و سختيهاي آن تاكيد
داشتند و به صورت جمعي شكر نعمتهاي پرورگار را ميكردند.
به باور
ثابتقدم مراسم متعددي كه در اين شب و در جاي جاي ايران به خصوص شیراز
برگزار ميشود با هدف سرگرمي و ايجاد فضاي شاد و خانوادگي است.
وي
ميگويد: برخي از مراسم اين شب در سراسر كشور يكسان است به طور مثال پهن
كردن سفرهاي قلمكار و گذاشتن قرآن در ميان آن ،همچنين خوردن هندوانه و انار
در اين شب و بردن هديه به خانه عروس به عنوان «شب چلهاي» از جمله مراسم
اين شب است.
اين مردم شناس اضافه ميكند: تفال به ديوان حافظ در استان
فارس به خصوص در ميان خانوادههاي شيرازي، شاهنامهخواني در خراسان، فال سوزن
در همدان، افسانه قارون در لباس هيزمشكن در كرمان و قصهگويي مادربزرگها در
قزوين از جمله مراسمي است كه در اين شب اجرا ميشود.وي ادامه ميدهد: رسمي
كه مردم شيراز در اين شب به جاي ميآورند و آنها را از ديگر شهرها متمايز
ميكند، تزيين سفره شب يلدا با گلنرگس، همچنين خوردن ارده و شيره در اين شب
است زيرا آنها معتقدند كه اگر كسي در اين شب از غذاهايي با طبع گرم و سرد
استفاده كند طبعش در طول سال تغيير خواهد كرد.
به گزارش خبرنگار ما، آیین شب یلدا در برخی از شهرهای کشور چنین است:
خنچه چله
مردم
آذربايجان نيز در اين شب از طرف خانواده داماد براي تازه عروس هدايايي
ميبرند كه هندوانه و شال قرمز رنگ در اين هدايا به چشم ميخورد و اين رسم به
خنچه چله معروف است.
مراسم كف زدن
در مناطق جنوب شرقي كشور برگزاري
مراسم كف زدن مرسوم است. در اين مراسم ريشه گياهي به نام چوبك را در آب
خيسانده و پس از چند بار جوشاندن در ظرف بزرگ سفالي به نام تغار ميريزند.
مردان
و جوانان فاميل با دستهاي از چوبهاي نازك درخت انار به نام دسته گز مايع
مزبور را آن قدر به هم ميزنند تا به صورت كف درآيد، كف آماده شده با مخلوط
شير و شكر، آماده خوردن شده و پس از تزيين با مغز گردو و پسته براي
پذيرايي از ميهمانان استفاده ميشود.
گل يا پوچ و لطيفه
در زاهدان
مردم براساس يك سنت ديرينه شب يلدا در خانه بزرگ اقوام گرد هم ميآيند و به
قصههايي كه پدربزرگها و مادربزرگها برايشان نقل ميكنند گوش ميدهند. برگزاري
جشنها و نشستهاي خانوادگي همراه با اعتقادات اسطورهاي شبي خاطرهانگيز براي
خانوادههاي زاهداني به خصوص كودكان و نوجوانان فراهم ميكند.
گفتن قصه، گرفتن فال حافظ، بازيهاي دستهجمعي نظير گل يا پوچ و بيان لطيفه و خاطره از سرگرميهاي شب يلدا در اين منطقه است.
رسم فال سوزن
در
اين مراسم همداني ها، پيرزني در جمع خانواده شعرخواني مي كند و با به
پايان رسيدن هر قطعه شعر، دختربچه اي بر روي پارچه بريده نشده يك سوزن فرو
مي كند و هريك از شنوندگان نسبت به نيتي كه در دل داشتند شعرهاي پيرزن را تعبير مي كنند.
شگون شب چره
مردم
استان قزوين معتقدند كه خوردن ميوههاي مختلف خشك و تر و ميوههاي سرخفام كه
به شب چره معروف است، همراه با خوراكيهاي ديگر در اين شب شگون دارد و
زمستان پربركتي را نويد ميدهد.
به عقيده مادربزرگهاي قزويني اگر در اين
شب ننه سرما گريه كند باران ميبارد و اگر پنبه لحاف بيرون بريزيد، برف
ميبارد و اگر گردنبند مرواريد پاره شود، تگرگ ميآيد.
منبع: خبرجنوب
