ملکین پای‌افزاری دست‌باف
ملکی یا ملکین دوز‌ها هم از شمارشان کاسته شده و دکانش فروغ دیروزها را ندارد اما دلهایشان گرم گرم است، مثل گیوه‌هایی که می‌دوزند و به اندک مشتاقان این پای‌افزار عرضه می‌کنند.
شهر جهرم به دلیل موقعیت جغرافیایی خاصی که دارد، زاینده هنرهایی است که با دست و ذوق، گره خورده‌اند، هنرهایی که حوصله می‌خواهد و مهارت و دلی سبک از هر رنگی.
جهرم شهری است مانوس با هنرهای بافندگی همچون حصیربافی با برگ نخل(پیش‌بافی)، ملکین‌دوزی یا گیوه‌بافی، بافت رویه‌ی ملکین(روواربافی)، جاجیم‌بافی، سبدبافی(لوده‌بافی) از قدیم در جهرم وجود داشته است، به طوری که برخی از این مشاغل، محل خاصی را در بازار قدیم جهرم داشته‌اند، مثلاً راسته‌ي شرقی بازار جهرم، راسته‌ی ملکین‌دوزان جهرمی بوده است.
گیوه یا ملکین که در جهرم، «مَلَکی» تلفظ می‌شود، نوعی کفش و پای‌پوش نخی بسیار محکم سنتی ایران است. در قدیم ملکین‌های زنانه و مردانه وجود داشت؛ اما امروزه بیشتر نوع مردانهی آن مانده و گه‌گاه خرید و فروش می‌شود؛ هرچند رقبای رنگا رنگ و براق، بیشتر دل مشتریان را می‌برد تا پای‌افزاری که شکلش شهری نیست!!!
البته گیوه‌دوزی، هنری است که در شهرتش از سایر نقاط استان فارس مانند آباده و استهبان و دیگر شهرهای ایران مثل شهرضا، به تمام جهان مخابره شده است اما جهرم هم از قدیم استادکارانی در این هنر داشته و دارد.
اما امروز متأسفانه تنها سه نفر آنها مشغول فعالیت هستند؛ حاج حیدر که مغازه او ابتدای راسته پارچه‌فروشان بازار جهرم است.
مشهدی ابراهیم فلامرزی در انتهای بازارچه صفایی جهرم در یک مغازه یک متر در دو متر، سال‌ها ملکین می‌دوزد، گیوه‌هایی که خیلی‌ها می‌شناسندش، و حاج حسین کارگر، که مغازه‌اش کنار کوچه ۹ خیابان ۱۷ شهریور است.
حاج حسین ۵۵ سال است که ملکین‌دوزی محل امرار معاشش است. به سی‌امین سال کار هم که رسید هیچ‌گاه فکر بازنشستگی نکرد، امروز هم با وجودیکه چشم‌هاش کم‌فروغ شده، فکرش به این مسیر تمایل ندارد.
او علی‌رغم علاقه‌اش به ملکین‌دوزی، این حرفه را به هیچ کس توصیه نمی‌کند، حتی دشمنش!! چون دیگر مشتری که هیچ، حامی هم ندارد.
استاد حسین کارگر، ملکین‌دوزی را اکتسابی یاد گرفته و پا جای پای پدرش گذاشته است؛ همانگونه که پدر پایش را با اطمینان جای پای پدر گذاشت و عاقبت به خیر شد؛ استاد حسین، هرچه یاد گرفته از پدر کسب کرده ماننده پدرش و سایر اجدادش.
در گذشته، ملکین در مناطقی با آب و هوای گرم و خشک، به دلیل راحتی و خنکی و اینکه پوشیدنش مانع از تعریق پا در فصول گرم سال می‌شد، یکی از پای‌پوش‌های بسیار پرطرفدار به شمار می‌آمد. به اعتقاد حاج حسین و مشتریانش، ملکین، باعث بهبود پادرد و کمردرد می‌شود و حتی بوی بد پا را نیز رفع می‌کند.
حاج حسین، مواد اولیه و مورد نیاز خود را معمولاً با سفر به قلات در چند کیلومتری شیراز تهیه می‌کند.
قیمت ملکی‌هایش را با توجه به میزان کاری که صرف آن شده است، مشتری‌ها تعیین می‌کنند؛ قیمتی که کمتر از 200 هزار تومان نیست اما در هر ماه مگر چند جفت ملکی فروخته می‌شود و چقدر برای او سود دارد؟
حاج حسین به خبرنگار ایسنا گفت: کارهای اولیه ملکین‌دوزی حدود ۲۴ ساعت به طول می‌انجامد. لایهی رویی ملکی از نخ پنبه(رووار) (roovar) و چرم گاو و لایهی زیرین از لاستیک محکم و فشرده و در مواقع نادر از پارچه‌‌های در هم فشرده شده، (حدود ۵۰۰لا) است که نمونه آن تنها در شهرضا یافت می‌شود.
استاد ملکین‌دوزی گفت: هر ملکین سه قسمت دارد؛ رُووار، شیوه و تخت و در قدیم در ساخت آن، سه نفر همکاری می‌کردند؛ رویه‌ي ملکی یا رُووار را زنان با سوزن رویه‌بافی و نخ پنبه‌ای محکم و دولا می‌بافتند.
او گفت: بافت یک رویه ملکی با نخی که ضخامت آن متوسط است حدود دو روز طول می‌کشد و بهترین ملکی از نخ ظریف پنبه‌ای دولا بافته می‌شد و نقش‌های هندسی زیبایی که سوراخ‌های کوچکی به هنگام بافت در آن درست شده بود، داشت. بافت این گونه زمان بیشتری می‌طلبید.
استاد حسین گفت: نفر دومی که در کار تولید ملکین همکاری داشت، پاره‌دوز یا تخت‌کش یا شیوه‌کش بود که تخت ملکین را از کتان محکم یا کهنه (لته کهنه) که آن را با چاقو یا شفره به شکل نوار 2 سانتی‌متری پهن می‌برید.
او گفت: در سالیان اخیر که تعداد لاستیک‌های فرسوده و کهنه اتومبیل در ایران زیاد شده است، بسیاری از ملکین‌دوزان از لاستیک، تخت ملکین درست می‌کنند!!
استاد حسین گفت: ملکین‌باف یا ملکین‌دوز، نفر سومی بود که رووار و شیوه را به هم متصل می‌کرد و پای افزاری خوش‌پوپ می‌ساخت و اولین وظیفه‌ی ملکین‌دوز این بود که دوره یا کمر محکمی دور تا دور تخت بدوزد.
او گفت: ملکین‌دوز دوره و تخت ملکین را با درفش محکمی سوراخ و دقت می‌کرد که هر بخیه، روی سوراخ‌های ایجاد شده توسط پاره‌دوز بیافتد. ضمن این عمل، ملکی‌دوز چوب پشت‌بند را موقتاً زیر تخت ملکی می‌گذاشت تا راست بماند. وقتی دوره ملکی دوخته شد، قالب چوبی روی تخت ملکی قرار داده و رویه را روی آن کشیده و به دوره می‌دوخت.
به گفته حاج‌حسین، ملکین‌های شهری با ملکین‌های کوهی متفاوتند؛ برخی از ملکین‌ها، نوک باریک و برخی پوزه‌پهن است. ملکین‌های اعلا با پارچه‌ی آسترشده با پاشنه‌ی چرمی و برخی دیگر نیز پیش‌پنجه محکمی دارند.
او ادامه داد: به دلیل مواد و زمانی که صرف ساخت آنها می‌شود، قیمت‌های متفاوتی دارند. پنجاه‌سال پیش قیمت رووار درجه یک در جهرم؛ یک تومان، درجه دو، هشت‌زار تا شش‌زار (8 ریال)، درجه سه: سی‌شی (سی‌شاهی یا یک و نیم ریال)، درجه چهار: 10 شِی ( نیم ریال) بوده است.
حاج حسین گفت: قیمت یک ملکی در سال 1320، زیر 5 تومان بود و در سـال 1372 حدود 1300 تا 4000 تومان بود. در حال حاضر فروشندگان معمولاً هر ملکین را 200 هزارتومان یا بیشتر، بنا به میران کاری که می‌برد، می‌فروشند.
به گزارش ایسنا در مغازه حاج حسین علاوه بر ملکی، انواع صنایع دستی دیگر مانند: زین اسب، حصیر، کوزه، خرما، چرم دوزی و جاجیم که ساخت دستان هنرمندان عشایر و زین موتورسیکلت ساخته هنرمندان افغانی دیده می‌شود.
مشتریان حاج حسین از تمامی سنین و اقشار هستند، اما شمار کسانیکه ملکی را به کفش‌های شبرو و چرم و جیر و ... ترجیح دهند، روز به روز کم و کمتر می‌شود....
منبع: ایسنا
