به گزارش سرویس فرهنگی شیرازه، ماه مبارک رمضان برجسته‌ترین ماه در طول سال است که خداوند در آن به شکل های مختلف درهای رحمت خود را به روی مؤمنان گشوده است و راه بازگشتی به سمت فطرت و پاکی را در آن قرار داده است. شب قدر، روزه داری، نزول قرآن کریم، شهادت حضرت امیرالمؤمنین-علیه السّلام- و غیره موجب شده این ماه به حق یک ماه خاص شود و در بین همه ایام دیگر سال مورد توجه قرار بگیرد.

همین اهمیت و برجستگی ماه مبارک رمضان موجب شده تا مسلمانان از قدیم توجه بیشتری نسبت به آن داشته باشند و با معنویتی که در این ماه کسب می‌کردند و معارفی که در آن می‌آموختند، برنامه‌های ویژه‌ای را برای بهره مندی از آن درنظر بگیرند. ویژه برنامه‌هایی که رفته رفته در فرهنگ مردم رسوخ کرده و به آداب و رسوم محلی و بومی بدل شده است.

برخی از این آداب و رسوم که مورد سفارش اهل بیت -علیهم السّلام- و علمای شیعه بوده است به ویژه بعد از انقلاب اسلامی و با استقرار حکومت اسلامی رشد کرده و در همه مناطق گسترش پیدا کرده‌اند مانند جزءخوانی قرآن کریم، کمک به نیازمندان، گستردن سفره‌های کریمانه افطاری و غیره.

اما برخی از این رسوم ماه مبارک رمضان مانند رسوم ایام خاص دیگر سال از دیرباز که رسانه‌ای برای تبادل فرهنگ‌ها و یکسان سازی خواسته یا ناخواسته فرهنگ‌ها نبوده است در جوامع مختلف به صورت جزیره‌های فرهنگی متفاوت پدیدار و شکوفا شده است. در این گزارش نمونه‌های برجسته‌تر و مشهورتر این رسوم را ذکر خواهیم کرد.

هر چند امروزه به دلایل مختلف بسیاری از رسوم گذشته توسط نسل جدید دنبال نمی‌شود و از بسیاری از این رسوم دیگر تنها نمادها و نام‌هایی باقی مانده است.

همان طور که بیان شد برخی از اعمال و رسوم ماه مبارک رمضان در همه شهرهای کشور و استان انجام می‌شود مانند جزءخوانی قرآن کریم، کمک به نیازمندان و پخت نان رایگان در سالروز میلاد امام حسن مجتبی -علیه السّلام-. لذا در ادامه رسومی که ویژه یک شهرستان یا منطقه‌ای خاص هستند را برخواهیم شمرد.

اصفهان

رسم «کلوخ اندازان» که در زمان حاضر نیز همچنان در برخی نقاط اصفهان اجرا می‌شود، مشخصه بارز ماه رمضان در نصف جهان بوده است که در این آیین، خانواده‌ها چند روز پیش از ماه مبارک رمضان دور هم جمع می‌شدند و خوراکی‌های متنوع را تناول می‌کردند.

«دق الباب» از سنت‌های دیگر اصفهانی‌ها در گذشته بوده است که در آن درب منزل همسایگان را برای نوید وقت سحر می‌کوبیدند. این سنت همچنان در برخی محله‌های قدیمی اصفهان رواج دارد.

از آیین‌های ویژه رمضان در اصفهان می‌توان به بردن هدیه و میوه برای خانواده‌هایی که تازه عروس و تازه داماد دارند اشاره کرد، آیینی که همچنان در بیشتر نقاط اصفهان رواج دارد و در برخی شهر‌ها به آن «روزه واکنی» نیز می‌گویند.

«آشتی کنان» و حلالیت طلبیدن یکی دیگر از سنت‌های اصفهانی‌ها در ماه رمضان است که در آن افرادی که از هم کدورت و ناراحتی داشته باشند با دیدار یکدیگر حلالیت می‌طلبند، همچنین بزرگتر خانواده و یا بزرگتر محله با دادن مهمانی و دعوت از کسانی که در فامیل و بستگان با یکدیگر قهر هستند آن‌ها را آشتی می‌دهند.

«دوخت پیراهن مراد» از دیگر آیین‌های خاص ماه رمضان در اصفهان بوده است که در آن بستگان زنان بیمار و همچنین زنانی که بچه دار نمی‌شدند و یا اینکه فرزندشان در کودکی از دنیا رفته بود، پارچه‌ای را به مسجد می‌بردند و پس از اقامه نماز مغرب و عشا آن را می‌بریدند و می‌دوختند که به آن «پیراهن مراد» گفته می‌شده است. سپس روحانی مسجد روضه حضرت ابوالفضل(ع) می‌خواند و همه نمازگزاران با قرائت همزمان آیه «ام یجیب» برای بیمار منظور دعا می‌کردند، صاحب نذر نیز مقداری خرما بین مردم توزیع می‌کرد و سپس با همراهی روحانی و نمازگزاران بر بالین بیمار می‌رفتند و پیراهن مراد را به تن او می‌پوشاندند و اعتقاد داشتند که خدا او را شفا خواهد داد.

از دیگر آیین‌های مردم اصفهان برگزاری جشن باشکوه و حنابندان در شب ۲۷ ماه مبارک رمضان بوده است، چرا که این اعتقاد وجود داشت که «ابن ملجم مرادی» قاتل امام علی (ع) در این شب به قصاص رسیده است.

کاشان

«هدیه دادن» از آیین‌های پسندیده مردم کاشان است که در آن از طرف بزرگتر خانواده به فردی که برای نخستین بار روزه می‌گیرد، هدیه داده می‌شود، ریش سفیدان کاشان معتقدند در شب نیمه ماه رمضان امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در سنین کودکی به منزل پیامبر خدا(ص) رفته و از جدّ بزرگوارشان هدیه‌ای گرفته‌اند لذا طبق آن سنت این روش در این شهر رواج پیدا کرده است.

در کاشان هنگام افطار روزه‌دار تا هدیه خود را از بزرگتر نگیرد روزه خود را باز نمی‌کند و بعد از گرفتن هدیه دست و صورت بزرگتر خانواده را می‌بوسد و بزرگتر برای او دعا می‌کند.

خانه‌تکانی و نظافت مسجد از مهم‌ترین برنامه‌های کاشانی‌ها برای استقبال از ماه رمضان است. این مراسم در کاشان از سوی دختران جوان انجام می‌گیرد چرا که آنها اعتقاد دارند انجام خانه‌تکانی و نظافت توسط دختران، سرنوشت آنها برای زندگی مشترک را می‌سازد. استقبال از این ماه مبارک تنها به نظافت خانه و مسجد محدود نمی‌شود بلکه شهر، بازار، حمام‌های عمومی و کاروان‌سراها نیز غبارروبی می‌شوند.

کاشانی‌ها همانند یزدی‌ها و شهرهای اطراف خود، در آخرین جمعه ماه شعبان «مراسم کلوخ اندازون مشکلات» برپا می‌کنند. آن‌ها در این روز خوراکی‌های رنگارنگ تهیه می‌کنند و همراه اقوام و نزدیکان به دشت و صحرا، زیارتگاه‌ها و باغ‌ها می‌روند و روز را در آنجا سپری می‌کنند. علت نام‌گذاری این روز با سنت اهالی یزد متفاوت است. کاشانی‌ها آب را روشنایی می‌دانند به همین جهت، در این روز کلوخی در آن می‌انداختند تا کلوخ در آن حل شود، آنها کلوخ را تمثیلی از مشکلات می‌دانستند و اعتقاد داشتند، همانطور که کلوخ در آب حل می‌شود، مشکلات نیز حل شدنی خواهند بود.

یکی از رسوم دیرینه مردم کاشان در ماه رمضان، آیین «هوم بابایی» است. این آیین اگرچه رو به فراموشی رفته اما در برخی از مناطق کاشان هنوز هم کم و بیش انجام می‌شود. در این مراسم که تا نیمه ماه رمضان انجام می‌گیرد، گروهی از بچه‌ها و نوجوانان دور هم جمع می‌شوند و با انتخاب دو نفر به عنوان میدان دار و دیگری صندوق دار، بعد از افطار به در خانه‌ها می‌روند و با گفتن «هوم بابا، هوم بابا»، اهل خانه را صدا می‌کنند تا به آنها پول یا تنقلات هدیه دهند. میدان‌دارها صدای خوشی دارند و اشعار را می‌خوانند و بچه‌ها از او پیروی می‌کنند.

از رسوم جالب در ماه مبارک رمضان در کاشان می‌توان به رسم روزه واکنی برای عروسان و دامادها اشاره کرد. طبق این رسم، خانواده عروس در شب دوم ماه رمضان، خانواده داماد را برای افطاری به خانه دعوت می‌کند و خانواده‌ها پیش از افطار، به عروس و داماد هدایایی با عنوان روزه واکنی می‌دهند.

مردم کاشان مراسم و هدایای بسیاری در روزهای مختلف ماه مبارک رمضان برای تازه عروسان و دامادها در نظر دارد. یکی از رسوم مرتبط با تازه عروسان مراسم روز پانزدهم ماه رمضان مصادف با میلاد امام حسن مجتبی(ع) است. در این روز داماد یا خانواده او برای عروس طلا و شیرینی هدیه می‌آورند. این رسم هنوز در اکثر مناطق کاشان اجرا می‌شود.

از دیگر رسوم رایج در این ماه مبارک در کاشان، هدیه روز بیست و هفتم است. در این روز داماد پارچه و شیرینی به عروس هدیه می‌دهد. در گذشته اعتقاد بر این بود که عروس باید پارچه را در مسجد میان نماز ظهر و عصر برش بزند و از آن لباسی بدوزد که لباس سفید بختی و سعادت او خواهد بود.

در شب ۲۷ ماه رمضان، زنان تازه عروس را برای سفید بختی به مسجد می‌بردند و سعی داشتند عروس را در صف اول جماعت جای دهند، پس از خواندن نماز مغرب و عشا، مقداری شیرینی یا خرما بین نمازگزاران تقسیم می‌کردند. آنگاه عروس را به خانه باز می‌گرداندند و معتقد بودند که بین زن و شوهر هرگز جدایی نمی‌افتد و همیشه در صلح و صفا به سر خواهند برد.

«نخل گردانی» نیز از جمله آداب برجای مانده در کاشان است که در شب ۲۱ ماه رمضان و مقارن با شب قدر و شهادت مولای متقیان برگزار می‌شود. در این آیین مردم نیاسر نخل عزا را از محله سرکمر به محله تالار می‌برند و در مسجد این محل به عزاداری می‌پردازند. سپس بار دیگر این نخل را به محله نو برده و در این مکان عزاداری می‌کنند و بدین شکل با گرداندن نخل عزا در محلات مختلف، در این شب به عزاداری برای حضرت علی(ع) می‌پردازند.

نطنز

مراسم حلیم پزان یکی از رسوم کهنه مردم نطنز در ایام ماه رمضان است. مردم نطنز حلیم را به روش سنتی می‌پزند و در وعده افطار و حتی گاهی هم سحر میان روزه‌داران توزیع می‌کنند. در این مراسم از شب قبل مردم در خانه شخصی که حلیم می‌پزد و یا در مسجد و یا هیئت جمع می‌شوند و در پختن آن به میزبان کمک می‌کنند. علاوه بر این در امر توزیع نیز مشارکت دارند.

روز بیست و هفتم ماه مبارک رمضان زنان در این شهر مراسم خاصی برگزار می‌کنند که جالب و دیدنی است. این خانم‌ها در مساجد در صف نماز، بین دو نماز، پارچه‌هایی با خودشان به مساجد می‌آورند و چند نفر که سید هستند آن پارچه‌ها را کوک می‌زنند. پول از سید گرفته می‌شود، داخل این کیسه‌ها گذاشته می‌شود، خود سید نذر می‌کند و پول می‌دهد و دور پول را می‌دوزند و داخل کیف یا جیبشان می‌گذارند که سبب برکت کیف یا جیبشان باشد. این مراسم بین دختران و زنان نطنز طرفداران بسیاری دارد، سن و سال هم نمی‌شناسد و از هر سنی بین آنها هست. آنها به برکت این پول اعتقاد دارند.

یکی از آیین‌های مرسوم در روستاهای نطنز «هوی هوی» است که در روستای ده‌آباد برگزار می‌شود و این‌گونه گفته‌اند که شب‌های سیزدهم، چهاردهم و پانزدهم ماه رمضان هر سال، صدای کودکان و نوجوانانی که در کوچه پس کوچه‌های ده‌آباد، درب خانه‌ها را می‌زنند و با خواندن اشعاری از صاحب‌خانه طلب مُشتُلُق می‌نمایند، می‌پیچد.

«هوم بابایی» یا «نیمه شب» از آیین‌های خاص شهر‌های شرق استان اصفهان مانند نطنز، کاشان و نیاسر است که که از شب اول ماه رمضان آغاز و تا شب پانزدهم ادامه داشته و کودکان، نوجوانان و جوانان در دسته‌های مختلف چهار تا بیست نفره به «هوم بابائی» می‌رفتند. طبق این رسم که اکنون نیز در برخی محلات رواج دارد، هر محله برای خود دسته‌ای دارد که این عده بنا به قول و قراری که بین خودشان می‌گذارند بعد از افطار در محل معینی جمع می‌شوند و از بین خود یک صندوق‌دار و یک میدان‌دار انتخاب می‌کنند. وظیفه صندوق دار جمع‌آوری پول یا خوراکی‌هایی مثل برگه زرد آلو، برگه قیصی، جوزقند، کلوچه، خرما، گردو و بادام است. میدان‌دار هم بایستی خوش صدا باشد و وظیفه‌اش خواندن اشعار هوم بابایی است. پس از انتخاب صندوق‌دار و میدان‌دار، بچه‌ها سه صلوات بلند می‌فرستند تا اگر از افراد گروه کسی جا مانده باشد، حاضر شود. پس از اینکه همه جمع شدند از اولین خانه هوم بابایی را آغاز می‌کنند. در هر خانه را می‌کوبند و پس از شنیدن جواب، میدان‌دار شروع به خواندن عباراتی مانند «امشب، شبِ نیمه است که ما میهمانیم/ از ما حرجی نیست که ما طفلانیم/ بشقاب را پر از کلوچه و حلوا کن» می‌کند که بعد از پایان هر عبارت بچه‌ها با گفتن «هوم بابا» آن را تصدیق می‌کنند. بعد از خواندن این اشعار میدان‌دار شروع می‌کند به دعا کردن به صاحب خانه و بچه‌ها آمین می‌گویند و با نیت بهره جستن از برکات این ماه مقداری از طعام سفره افطاری را طلب می‌کنند که طعام‌های جمع‌آوری شده بین فقرا و خانواده‌های بی‌بضاعت تقسیم می‌شود.

این مراسم در ابیانه به این صورت بود که بعد از افطار نوجوانان محله همراه با کوچک‌ترها در دسته‌های چهار یا پنج نفره به درب خانه‌ها می‌رفتند و اشعاری می‌خواندند و آجیلی می‌گرفتند و میان خود تقسیم می‌کردند.

شهرضا

مردم شهرضا شب‌های ماه رمضان پیش از آنکه سحری بلند شوند قسمتی از مناجات خواجه عبدالله انصاری را می‌خواندند تا مردم بیدار شوند و برای اینکه مطمئن شوند همه بیدار شده‌اند طبل می‌زدند.

در این شهر در ایام ماه رمضان برای عروس‌هایی که عقد کرده‌اند در شب 19 ماه رمضان افطاری می‌برند که این افطاری شامل مرغ، برنج، روغن به صورت خام و زولبیا و بامیه و پشمک در طرح‌های مختلف و هدیه‌ای برای عروس است.

در این شهر نیز یک روز قبل از ماه رمضان مراسم کلوخ اندازان انجام می‌شد. در این روز مردم به گردشگاه‌های اطراف شهر یا روستای خویش می‌رفتند و انواع خوراک‌ها و غذاها را به همراه خود می‌بردند و با دور هم نشستن به تفریح و بازی می‌پرداختند و این روز را با خرمی ‌و شادی به پایان می‌رساندند.

نجف آباد

یکی از آیین‌های نجف آباد در ماه مبارک رمضان سحرخوانی بوده است بدین شکل که مردم هنگام سحر تلاش می‌کردند به هر نحوی شب را از فضای سکوت شبانه خارج کرده و همسایگان خود را بیدار کنند.

این آیین در گذشته با دق الباب کردن منازل همسایگان و قرائت ادعیه با صدای بلند بر روی پشت بام‌ها و در دهه‌های اخیر با پخش ادعیه از بلندگوهای نصب شده بر روی منازل یا مساجد انجام می‌شده است.

سمیرم

مردم سمیرم با پخش نذری که در اصطلاح محلی به آن «دیگ جوش» می‌گویند به استقبال این ماه پربرکت می‌روند. در زمان نذر سه دیگ آش نذر می‌کنند که دو دیگ آن را در منزل یا مکانی متبرک می‌پزند و بین مردم خیرات می‌کنند و دیگ سوم را به صورت گرو نگه می‌دارند تا وقتی حاجت گرفتند دیگ سوم را بپزند و نذر خودشان را ادا کنند.

پخت «نان لپوی خیراتی» که نان محلی با ترکیبی از آرد، شکر و شیر است در روز قبل از ماه مبارک و همچنین در نیمه ماه و شب‌های قدر از دیگر رسوم مردم سمیرم در ماه رمضان بوده است.

شرق اصفهان

خانواده‌های تازه داماد در منطقه براآن جنوبی با آمدن ماه رمضان، در اوایل ماه به خانه نوعروس افطاری می‌برند. در این مراسم بزرگان فامیل داماد با در دست داشتن سینی‌های افطاری که شامل میوه، حلیم، آجیل، پشمک و غیره و همچنین هدایایی است به خانه عروس می‌روند و هدایا را در وسط خانه بر روی سفره‌ای بزرگ قرار داده و یکی از بزرگان به معرفی هدایا می‌پردازد. در ادامه پس از طی چند شب، این مراسم توسط خانواده عروس به سمت خانه داماد تکرار می‌شود.

در گذشته در روستای حسن آباد رسم بر آن بود که در شب بیست و هفتم ماه رمضان، مردان در حسن آباد بعد از غروب آفتاب به در خانه همسایه‌ها رفته و با خواندن شعری با مضمون درخواست نعمت برای آن خانواده، از آن خانه هدایایی از قبیل پول، خرما، شیرینی، کشمش و غیره دریافت می‌کردند. ولی به مرور زمان این رسم جای خود را به کوچکترها داد. در این زمان پسرهای کوچک خانواده به همراه دوستان خود به در خانه همسایه‌ها می‌روند و بعد از دریافت هدایا، آن را بین خود تقسیم می‌کنند.

فریدونشهر

جلسات ختم سوره انعام یکی از رسوم گذشته در شهرستان فریدونشهر بوده است. مردم این شهر اعتقاد خاصی به این آیین مذهبی داشته و در طول ماه مبارک با دعوت از دوستان و آشنایان و دادن افطاری و شام به ایشان، این ختم را در منزل خود برگزار می‌کنند. در یکی دو دهه گذشته کمتر شبی در فریدونشهر می‌گذشت که در آن ختم سوره انعام انجام نمی‌شد و معمولاً مردان خانواده در یک سوم شب‌های ماه مبارک رمضان و یا حتی بیشتر، در این مهمانی‌ها دعوت داشتند.

نائین

آیین طبل زنی سحر یکی از رسوم دیرباز در شهر نائین و شهرهای دیگر همچون محمدیه در این شهرستان بوده است. این رسم بدین صورت بوده که به منظور متفاوت کردن سحرگاهان این ماه مبارک از سحرهای روزهای دیگر و همچنین بیدار کردن مردم برای خوردن سحری، بر روی طبل‌های مخصوصی که صدای ریزی داشتند، می‌کوبیدند و نوید سحر را به مردم می‌دادند.

قطعاً آیین و رسوم ماه مبارک رمضان در نقاط مختلف استان اصفهان محدود به این موارد نبوده و آیین بیشتری وجود داشته و دارد که شناسایی آن نیازمند تحقیقات محلی از همه نقاط استان پهناور اصفهان و بررسی مردم شناسی این مناطق است. این حجم از آیین و رسوم ویژه این ماه معنوی در اصفهان نشان دهنده اهمیت ماه رمضان بین ساکنان این استان و توجه ویژه مردم به آن است.

انتهای پیام/م