بازخوانی حماسه ۹ دی‌ماه؛
حماسه نهم دی‌ماه، بار دیگر چشم‌ها را به‌سوی خود خیره کرد
ما ایرانی‌ها از ابتدای انقلاب، حضور مردم را در مقاطع حساس، لمس کرده‌ایم؛ به‌طوری‌که این حضور و رفتار سیاسی، جزئی از باورهای ما شده است؛ اما حماسه نهم دی‌ماه سال ۸۸، بار دیگر چشم‌ها را به‌سوی خود خیره کرد.
به گزارش خبرنگار گروه سیاسی پایگاه تحلیلی خبری«شیرازه»، حضور حماسی مردم در روز نهم دی‌ماه ۸۸، آغازی بود بر پایان چندین ماه فتنه‌انگیزی در کشور. رهبر انقلاب در دیدار سال ۸۸ مردم قم با اشاره به این رویداد مهم خاطرنشان کرد: «نهم دی با دهم دی، فرقی ندارد؛ این مردم‌اند که ناگهان با یک حرکت - که آن حرکت برخاسته از همان عواملی است که نوزدهم دی قم را تشکیل داد، یعنی برخاسته از بصیرت است، از دشمن‌شناسی است، از وقت‌شناسی است، از حضور در عرصه مجاهدانه است - روز نهم دی را هم متمایز می‌کنند. مطمئن باشید که روز نهم دی امسال هم در تاریخ ماند».
یادداشت زیر به توضیح این پدیده و نظایر آن، تحت عنوان «مناسک سیاسی» پرداخته است:
چرخه کارآمدی و وفاداری
«مشروعیت» و به‌ویژه علت و چگونگی افزایش و کاهش آن، امروزه به فصلی جدی و جذاب در دانش سیاسی تبدیل شده است. در این میان، کانون گفت‌وگو پیرامون مشروعیت نظام سیاسی یا دولت و دگرگونی‌های آن را باید توجه به افکار عمومی و میزان اعتماد و رضایت مردم، نسبت به دولت دانست. در این چارچوب، دولت‌ها برای تثبیت مشروعیت خود، باید کارآمدی خویش را به مردم نشان دهند. آن گاه دولت‌ها می‌توانند وفاداری مردم را نسبت به خویش، انتظار داشته باشند.
براین‌اساس، هرچه ماهیت و عملکرد یک نظام سیاسی نزد افکار عمومی مقبول‌تر باشد و اعتماد و رضایت بیشتری نسبت به آن وجود داشته باشد، مشارکت سیاسی و حمایت مردمی از آن نظام، بیشتر خواهد شد. از سوی دیگر، اگر دولت‌ها از پس اقناع مردم درباره برنامه‌ها و سیاست‌های خود برنیایند و دچار گسست‌های حمایتی شوند، مشروعیت آنها کاهش می‌یابد و این نوع نظام‌های سیاسی را اصطلاحاً «ورشکسته» می‌نامند که در آستانه فروپاشی قرار دارند.
از سوی دیگر، هرچه فاصله و شکاف میان دولت و ملت کمتر باشد و دولت، اعتماد و مشارکت بیشتری را به‌عنوان پشتوانه خود داشته باشد، در عرصه‌های داخلی و خارجی، قدرتمندتر ظاهر می‌شود و می‌تواند اهداف ملی را با هزینه کمتری تأمین کند و کارآمدی بیشتری از خود نشان دهد؛ بنابراین، مشروعیت و کارآمدی، ارتباطی دوسویه دارند.
با آن که تأثیر متقابل کارآمدی نظام سیاسی و وفاداری مردم روشن به نظر می‌رسد، اما چگونگی ارزیابی و اندازه‌گیری میزان اعتماد عمومی، به‌عنوان یک عنصر تعیین‌کننده دراین‌ارتباط دوسویه - همیشه با ابهام‌هایی همراه بوده و همچنان محل بحث و تبادل نظر است.
بیشتر نظریات سیاسی، روشن‌ترین معیار ارزیابی و آشکارترین جلوه‌گاه اعتماد عمومی را برگزاری انتخابات و میزان
مشارکت مردم در آن می‌دانند. در واقع، مردم با مشارکت خود در یک انتخابات آزاد، نشان می‌دهند که تا چه اندازه به‌نظام سیاسی خویش اعتماد دارند؛ همان‌گونه که دولت‌ها با برگزاری انتخابات و سامان‌دهی رقابت‌ها، میزان اعتماد خود را نسبت به مردم، مشخص می‌سازند.
بااین‌حال، مشارکت در انتخابات، تنها شاخص سنجش اعتماد عمومی نیست و جامعه‌شناسان سیاسی دراین‌رابطه از معیارهای دیگری نیز سخن گفته‌اند. یکی از این معیارها، مفهومی نسبتاً جدید است که «مناسک سیاسی» خوانده می‌شود و به حضور مردم و ابراز احساسات آنها نسبت به روندها و دگرگونی‌های سیاسی در جامعه اشاره دارد.
در جریان مناسک سیاسی، مردم با حضور وسیع، متراکم و منظم خود در یک فرصت زمانی محدود، در سطح خیابان‌های شهر، نسبت به پدیده‌ها یا روندهای سیاسی، واکنش نشان می‌دهند و مستقیم و بی‌واسطه، در امور سیاسی، مشارکت می‌کنند. برجسته‌ترین و فراگیرترین نمونه این گونه مناسک که در برخی از جوامع مدرن امروزی نیز دیده می‌شود، جشن سال روز استقلال کشورهاست.
هرچه حضور مردم در مراسم و مناسک سیاسی بیشتر باشد، نشان‌دهنده مشروعیت سمبلیک یک نظام سیاسی در کنار مشروعیت دموکراتیک آن است که از طریق انتخابات و مشارکت مردم در آن، نمایان می‌شود.
مردم‌سالاری دینی
جمهوری اسلامی ایران را باید به‌عنوان یک نظام سیاسی برآمده از انقلاب اسلامی و پدیده‌ای تازه و شایسته بررسی ویژه در مطالعات جامعه‌شناسی سیاسی تلقی کرد. درباره سرشت اسلامی و ساختار و پراکندگی ویژه قدرت در ایران، پس از انقلاب اسلامی، تحلیل‌های گوناگونی مطرح شده است؛ اما بیشتر دیدگاه‌های موجود، از درک ماهیت ویژه و ملاحظات خاص جامعه و سیاست ایران غافل بوده، در چارچوب گفتمان‌های غربی و شرقی، کوشیده‌اند با استفاده از مفاهیم و نظریات موجود در فرهنگ واژگان غربی، به تبیین واقعیات و تحولات ایران در این دوران بپردازند.
تنها رهیافت بومی را در این زمینه، می‌توان ارائه نظریه «مردم‌سالاری دینی» دانست. مردم‌سالاری دینی به‌عنوان یک مفهوم سیاسی جدید که مبتنی بر مطالعه تجربه ایران در دوران جمهوری اسلامی است، گرچه از پشتوانه انباشت علمی فراوانی برخوردار نیست، اما در برخی زمینه‌ها مانند تبیین رابطه دولت و ملت و کارآمدی دولت و مشروعیت آن، حرف‌های تازه‌ای برای گفتن دارد که درخور بررسی و پرداخت بیشتر از سوی جامعه علمی است.
یکی از ویژگی‌های مردم‌سالاری دینی، نگاه منحصربه‌فرد آن نسبت به چگونگی ارزیابی مشروعیت نظام سیاسی در جامعه اسلامی است؛ برای نمونه، رأی مردم و مشارکت آنها در انتخابات، به‌عنوان یکی از راه‌های سنجش میزان اعتماد عمومی و مشروعیت مردمی دولت، در ایران پس از انقلاب اسلامی، مبنا و معنای متفاوتی دارد که فراتر از حدود قراردادی آن در نظریات سیاسی غربی است.
«این مردم‌سالاری به ریشه‌های دمکراسی غربی مطلقاً ارتباط ندارد. این، یک چیز دیگر است. مردم‌سالاری دینی دو چیز نیست؛ این طور نیست که ما دمکراسی را از غرب بگیریم و به دین سنجاق کنیم؛ تا بتوانیم یک مجموعه کامل داشته باشیم؛ نه، خود این مردم‌سالاری هم متعلق به دین است».
«مردم‌سالاری در نظام اسلامی، مردم‌سالاری دینی است؛ یعنی به نظر اسلام متکی است؛ فقط یک قرارداد عرفی نیست. مراجعه به رأی و اراده و خواست مردم، در آن جایی که این مراجعه لازم است، نظر اسلام است؛ لذا تعهد اسلامی به وجود می‌آورد؛ مثل کشورهای دمکراتیک غربی نیست که یک قرارداد عرفی باشد؛ تا بتوانند به‌راحتی آن را نقض کنند. در نظام جمهوری اسلامی، مردم‌سالاری، یک وظیفه دینی است».
در نظریه مردم‌سالاری دینی، انتخابات، تنها معیار سنجش مشروعیت نظام سیاسی نیست. از آن جا که مناسک سیاسی پس از انقلاب اسلامی به‌صورت یکی از برجسته‌ترین واقعیات سیاسی جامعه ایران درآمده که در قالب‌های مختلف، به طور منظم و در سطحی وسیع برگزار می‌شود، از لحاظ نظری نیز اهمیت بیشتری یافته و در کنار انتخابات، به‌عنوان یکی از شاخص‌های اعتماد عمومی و مقبولیت دولت، مطرح شده است.
«انتخابات، مظهر حضور مردم است؛ همچنان که حضور در راهپیمایی بیست و دوم بهمن، یکی از مظاهر حضور مردمی است. دشمن و دستگاه‌های استکباری از انتخابات شما و از راهپیمایی‌تان در بیست ودوم بهمن، می‌ترسند. بنابراین، از همه نیروی خود استفاده می‌کنند؛ شاید بتوانند انتخابات و حضور مردم و رأی آزاد و دخالت مردم در سرنوشت خود را از این ملت و از این کشور بگیرند».
ایران ۸۸ و اعتماد عمومی مردم
سال ۸۸ بی‌شک یکی از پرچالش‌ترین لحظات تاریخ انقلاب اسلامی ایران بوده است. رقابت‌های جدی و شفاف نامزدها و مشارکت فراگیر مردم در جریان انتخابات دهمین دوره ریاست‌جمهوری، نشانگر افزایش اعتماد مردم به‌نظام سیاسی و در نتیجه، میزان بالای مشروعیت جمهوری اسلامی بود؛ اما طرح ادعای تقلب گسترده از سوی برخی نامزدها و پذیرش اولیه آن از جانب بخشی از هواداران آنها، این پدیده چشمگیر را به حاشیه راند؛ به‌ویژه هنگامی که با خروج از سازوکارهای قانونی پیش‌بینی‌شده برای پیگیری تخلفات احتمالی، اعتراضات به عرصه خیابان‌های تهران کشیده شد و زمینه مناسبی برای مانور تبلیغاتی رسانه‌های بیگانه فراهم ساخت.
درحالی‌که مشارکت سیاسی بی‌مانند ایرانیان در انتخابات دهم ریاست‌جمهوری، می‌توانست به‌عنوان ثبت نصابی دست‌نیافتنی موردتوجه قرار گیرد و اعتماد عمومی نسبت به‌نظام اسلامی و مشروعیت آن را به رخ دموکراسی‌های رقیب بکشد، ادعای تقلب در انتخابات و پیامدهای آن باعث شد تا اعتماد مردم به‌نظام جمهوری اسلامی، به چالش کشیده شود و ارزیابی مشروعیت دولت و نظام سیاسی ایران دشوار بنماید.
در چنین شرایطی، آن چه باعث پایان‌یافتن چندین ماه چالش سیاسی و امنیتی به دنبال برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری شد، حضور جالب‌توجه مردم در مناسک سیاسی ۹ دی ۱۳۸۸ بود که پیام روشنی برای مدعیان تقلب در انتخابات ۲۲ خرداد داشت.
باگذشت ماه‌ها از برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری و اعتراضات خیابانی، مدعیان تقلب همچنان حضور خیابانی طرف‌داران را به سود خود و برای فشار بر دولت، مغتنم می‌شمردند. ازاین‌رو، سران معترض به نتیجه انتخابات، نه‌تنها هیچ واکنشی نسبت به اقدامات برخی هواداران خود که اهانت به ارزش‌ها و نمادهای دینی و سیاسی مورداحترام ایرانیان را در برداشت نشان نمی‌دادند؛ بلکه در بسیاری از موارد به توجیه آن می‌پرداختند. اوج این اهانت‌ها در روز عاشورای ۱۳۸۸ رخ داد که طی آن به آئین عزاداری سالار شهیدان جسارت شد و عزاداران حسینی مورد ضرب و شتم معترضان خیابانی قرار گرفتند.
واکنش عمومی مردم نسبت به حوادث روز عاشورا، بسیار گسترده و فراتر از حد تصور بود.
اهمیت فزاینده مناسک سیاسی
پرونده هشت ماه چالش پس از برگزاری دهمین انتخابات ریاست‌جمهوری، به فاصله چند روز پس از ۹ دی و در مناسک سیاسی دیگری که هرساله برای بزرگداشت پیروزی انقلاب اسلامی برگزار می‌شود، با حضور گسترده مردم و با محکومیت هرگونه حرکت سیاسی خارج از چارچوب‌های نظام اسلامی، بسته شد.
گرچه فتنه ۸۸ برخی تجربه‌های تلخ و پیامدهای ناگوار را برای جامعه ایران در برداشت، اما مشارکت حداکثری در انتخابات ۲۲ خرداد ریاست‌جمهوری و حضور حماسی در ۹ دی برای پایان‌دادن به فتنه، به‌عنوان نقطه‌ای روشن در کارنامه مردم ایران و حافظه جمعی آنها برجای خواهد ماند.
مردم ایران در این سال، نه‌تنها نصاب بی‌نظیری از مشارکت سیاسی را به ثبت رساندند که دستیابی به آن برای مردم‌سالاری‌های دیگر در جهان امروز به‌سختی قابل‌تصور است، بلکه اهمیت فزاینده مناسک سیاسی را به‌عنوان یکی از معیارهای ارزیابی اعتماد عمومی نسبت به‌نظام سیاسی نیز نمایان ساختند و این موضوع می‌تواند درآمد خوبی برای بررسی‌های بیشتر پیرامون مفهوم مناسک سیاسی و جایگاه آن در نظریه مردم‌سالاری دینی و نیز شناختی بهتر از واقعیات و تحولات سیاسی ایران در دوران جمهوری اسلامی باشد.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه
منبع پایگا
انتهای پیام/
نظرات بینندگان
