باغ ملی؛ نواختن ساز زندگی شهروندان
شکل گیری باغ های ملی و تعمیم آن در تمامی شهرهای کشور یک انقلاب در طراحی باغ سازی ایرانی محسوب می شود که محصول نگاه های نواندیشی زمان خود با پشتوانه تاریخی است.
پایگاه خبری تحلیلی شیرازه؛ باغ ها و باغ ایرانی با ویژگی اقلیمی و بومی خاص خود که نمایانگر اندیشه حاکم بر فرهنگ مردمان خود است. این میراث فرهنگی طبیعی با بهره گیری از عناصر گوناگون نظیر آب، گیاه، آسمان و همچنین با معماری زیبای خود در قالب کالبد و معنا، به مخاطبان خود فضای دلپذیری را ارائه کرده است.
باغ ایرانی، محل آرامش و مکانی است که در فضای خود و میان محیط اطراف به صورت منظم و محصور پدید آمده که مصداق پیوند زیبایی و سودمندی در یک مجموعه طبیعی مصنوع ساخت است.
درون اغلب باغ های ایرانی که وارد می شوید به دالانی سر پوشیده از درخت و مناظر ساماندهی شده و فضای محصور شده باغ خواهید رسید. سروهایی که از درختان مقدس و محبوب نزد ایرانیان است و در مقیاسی وسیع تر نیز بوستان ها و گلستان هایی که هر یک در جبهه ای از باغ، معنای خاص و دلنشین به آن داده است.
هر یک از باغ ها بر اساس معیارها و الگوی هایی اصیل، طرح ریزی و ساخته شده اند که طبق نظام هایی، مجموعه های منحصر به فردی را پدید آورده اند. این نظام ها در بناها، سیستم آبرسانی، کاشت گونه های مختلف گیاهی، منظر، آوایی و ... مورد توجه متولی باغ و همچنین معمار، باغبان و ... قرار گرفته است. به عنوان مثال، کیفیت فضا و کالبد باغ ایرانی با در نظر گرفتن نظام کاشت در منظر این مجموعه‌های سبز اهمیتی مضاعف دارد و در هماهنگی با اقلیم تاثیر بسزایی در ایجاد فضای فرح بخش و آرامش بخش را در پی دارد.
نقش آب در گذشته تا عصر حاضر همواره به عنوان یک عنصر مقدس و حیات بخش مطرح بوده است و با نظام خاصی در ساختار باغ ایرانی منطبق و هماهنگ شده است. عبور آب در جوی ها، سینه کبکی ها، کانال ها و ... نمادی از حرکت و زندگی است و آب ساکن در حوض ها نیز نمادی از صبر، اندیشه و تامل که البته برای وسعت دادن مجازی به ابنیه و تصویر کردن بناها و عناصر مختلف درون باغ هم به کار می آید و همه این موارد در مجموع باعث به نواختن ساز زندگی در این مجموعه ها است.
جایگاه ابنیه ها در باغ به عنوان یکی از عناصر اصلی در نظام بندی طرح باغ های ایرانی به دلیل اصول خاص حاکم بر این گونه کاربری‌ها نقش سازنده ای را ایجاد باغ ها داشته است. کوشک به عنوان مکانی برای اقامت موقت یا دائم مالک باغ، آب انبار، سردر و بناهای خدماتی دیگری برای اهداف دیگر و از همه مهم تر دیوار یا حصار به عنوان یک کالبد که باغ را از محیط بیرونی تفکیک می نموده و به نوعی جدا از ایجاد محصوریت فضایی یا عملکرد محرمیت باغ و کاربرانش، امنیت آن را نیز تأمین می نموده است. اما با توجه به حکومت خودمختار و مقتدر ایرانیان در دوره صفویه، کشور از امنیت مناسبی برخوردار است.
دوران صفویه، دوران به قدرت رسیدن ایرانیان پس از تیموریان محسوب میشد که در پایتخت های این دوره از جمله در شهر اصفهان نیز فضاهای عمومی در شهر مورد توجه جدی قرار می گیرد و با در نظر گرفتن مصادیق آن، بعضا به اهمیت ارتباط قوی بیرون و درون این باغ ها و حضور و تماشای مردم از زیبایی ها باغ ها توجه داده شد.
در دوره صفوی که باغ سازی رواج پیدا کرد، معمار و شهرساز آن زمان به منظور تقویت و اهمیت به منظر شهر و عموم مردم، به ارائه تعریف جدیدی از طرح باغ ها رسید. آن ها نیز هم در چهارباغ کشی در دو طرف زاینده رود و ایجاد فضاهای شهری به صورت عمومی از ابتدا به انتهای شهر، نقش مهم و آثاری درخور اهمیتی را پدید آوردند و هم اینکه با مشبک اجرا نمودن دیوار باغ های پیرامون این مسیر نظیر چهل ستون که این گونه باغ ها، باغ تجیر نام گرفت، فصل جدیدی را از ارتباط عموم مردم با باغ ها به وجود آوردند.
شکستن مرزها و افق دید گسترده تر در باغ ها که خاستگاه شکل گیری آن در غرب کلید خورده بود، حضور مردم را در چنین فضاهایی به رسمیت میشناختند. در گذشته نیز اغلب باغ ها در ایران برای قشری محدود و در حقیقت پادشاهان، حاکمان، اشراف و افراد متمول آن دوران بوده است. اما خاستگاه فکری این موضوع در ایران از دوره صفویه تغییر شایانی پیدا کرد و همانند گذشته نظیر دوره ایلخانی که حضور عموم مردم در باغ ها، بیشتر در باغ مزار به صورت زیارتی تفریحی انجام می‌گرفت با نگاه و جهانبینی خاص زمان خود، این حضور مردم را ضمن پذیرش به سرانجام رسانید.
در واقع با تغییر در ویژگی کالبدی دیوار به عنوان نظام استقرار بناهای درون باغ که با عریض کردن و مرتفع کردن آن باغ قلعه ها یا باغ کاخ ها نظیر باغ کاخ کریمخانی را به وجود می آورد و یا با مشبک کردن آن ها به عنوان مثال در چهل ستون اصفهان، باغ تجیرها را پدید آورده است. اما احتمالا در دوره صفوی با در نظر گرفتن کارکرد عمومی برای باغ ها، بعضی از آن ها را با عنوان باغ ملی یا باغی برای عموم مردم مطرح و تبدیل کردند که بعدها در دوره قاجار و اوایل پهلوی هم، مانند نوعی از پارک های امروزی نظیر باغ ملی تهران، فسا، شیراز و سایر شهرهای ایران شکل گرفتند.
سردر باغ ملی در تهران قرار دارد. ایده اول ساخت این بنا، ایجاد دروازه ورودی به محوطه نظامی میدان مشق بود. مدتی بعد از ساخت این دروازه، طرح اولین باغ همگانی تهران به نام باغ ملی در زمین‌های میدان مشق برنامه‌ریزی و پیاده‌سازی شد. به‌همین دلیل نام دروازه ناصریه یا میدان مشق به سردر باغ ملی تغییر پیدا کرد. با این حال باغ ملی چند سال بیشتر دوام نیاورد و به دلائل مختلفی، بعدها در محوطه این دروازه ساختمان‌های دیگری از جمله ساختمان وزارت امور خارجه ایران، کتابخانه ملی و موزه ایران باستان ساخته شد. اما نام این باغ بر سر دروازه میدان مشق ماند. این اکنون این اثر به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
حاج غلامحسین کدیور از چهره های سرشناس و خیر شهرستان فسا در سال 1305 اقدام به ساخت باغ ملی با هدف ایجاد دسترس عموم به محیط تفرجگاهی نمود. پس از چندی با حکومت شاهنشاهی وقت به دلیل مخالفت با چنین اقداماتی مورد اتهام و به زندان کریمخانی تبعید شد. سرانجام پس از آبادانی های متعدد در این زمینه، کدیور در سال ۱۳۱۴ خورشیدی، با حضور بزرگانی از شهر فسا به افتتاح رسمی باغ به عنوان یک تفرجگاه عمومی اقدام نمود تا به این وسیله صاحبان ثروت و قدرت را به انجام امور عام المنفعه یا مردمی تشویق و ترغیب کند. او نیز با تاثیر از طرح های نوین شهرسازی به ویژه در فضای سبز همگانی، دیوار کشی اطراف این باغ را نوعی توهین به مردم دانست و با نگاهی فرهنگ ساز این باغ را متعلق به آنان دانست و به نوعی اولی باغ ملی کشور را در این شهر بنیان نهاد.
پس از آن نیز در سایر شهرهای ایران و استان فارس از جمله شیراز، جهرم، فیروزآباد، مرودشت و ... به فراخور زمان، این باغ ها به وجود آمد و مورد استفاده عموم قرار گرفت. در واقع به نوعی شکل گیری باغ های ملی و تعمیم آن در تمامی شهرهای کشور یک انقلاب در طراحی باغ سازی ایرانی محسوب می شود که محصول نگاه های نواندیشی زمان خود با پشتوانه تاریخی است.
این باغ ها اکنون به عنوان یکی از داشته ها و یادگارهای ارزشمند معاصر شهرهای ما تبدیل شده است و در حال حاضر مورد توجه فرهنگ دوستان، شهرسازان، معماران و ... قرار گرفته که بنا بر شنیده ها در سال های اخیر، پرونده ثبت ملی تمامی باغ های ملی کشور در حال برنامه ریزی و طی کردن فرآیند قانونی و مطالعاتی آن است.
نگارنده معتقد است باغ سازی در جهان و ایران از الگو واره های مختلفی در طرح و نوع به کارگیری آن، برخوردار بوده است که هر یک به سهم خود واجد ارزش، حفاظت و شناخت مناسب از آن است. در ایران نیز چهارباغ، باغ تخت، باغ آب، باغ مزار، باغ ملی و ... دارای ویژگی های خاص خود هستند که باغ ملی در این بین از ارزشی ویژه چون قدمت فکری و حتی کالبدی از دوران تاریخی گذشته برخوردار و بیان کننده نگرش حاکم به عموم مردم با نظام باغ سازی مدرن شهرهای معاصر ما است. از این رو حساسیت توجه ما بدان به عنوان یک مجموعه تاثیر گذار در نواختن ساز زندگی شهروندان، بیش از پیش اهمیت و تعهدات لازم را به عمل می آورد.
یادداشتی از سعید زحمت کشان / کارشناس معماری و فعال حوزه مدیریت شهری
نظرات بینندگان
