سرود ملی جمهوری اسلامی چگونه تغییر كرد؟
متولدین دهه‌ی شصت، یادشان می‌آید كه سرود ملی ایران در آن دوره با «شد جمهوری اسلامی به پا» آغاز می‌شد. آن‌ها احتمالاً خواندن دسته‌جمعی این سرود را در مدرسه به یاد می‌آورند. یا وقتی ساعت برنامه‌های تلویزیون به اتمام می‌رسید، این سرود پایان برنامه‌های تلویزیون را اعلام می‌كرد. دهه‌ی شصتی‌ها گروهی هستند كه دو سرود ملی را در انقلاب اسلامی تجربه كردند. البته پدران و مادران دهه‌ی شصتی‌ها سرودهای دیگری را هم تجربه كرده‌اند و نسل بعدی با «سر زد از افق...» سرود ملی خود را در پیروزی‌های ملت زمزمه می‌كند.
اولین سرود ملیسرود ملی نماینده‌ی هویت هر ملت است و شاید به همین دلیل است كه هر بار نواخته می‌شود، همگان به احترام آن بپامی‌خیزند. اما این فقط دهه‌ی شصتی‌ها نیستند كه به سرود ملی حس نوستالژیك دارند.
پیشینه‌ی سرود ملی در ایران به عهد ناصری برمی‌گردد. گویا ناصرالدین‌شاه كه در سفرهایش به فرنگ، شاهد اجرای سرودهایی توسط گروه‌های موسیقی نظامی بود، تصمیم گرفت یك سرود مشابه برای اجرا در دربار و مراسم رسمی تهیه شود. از دولت فرانسه كمك خواستند و وزیر جنگ فرانسه یك موسیقی‌دان را روانه‌ی ایران كرد. او در دارالفنون كرسی موسیقی دایر كرد. حاصل این تلاش‌ها یك قطعه موسیقی بی‌كلام با نام «سلام شاه» بود. این سرود را اخیراً با شعر «ایرانِ جوان» بر روی موسیقی آن، بارها از رادیو و تلویزیون شنیده‌اید.
رهبری
در آن جلسه مطرح كردند كه مثلاً اين سرود جمهوری اسلامی سرود خوبی است،
ولی به دليل طولانی‌بودن یا به دلیل بعضی از اشكالات ديگری كه آن‌وقت مطرح
كردند، مناسب سرود ملی نیست. این بود كه مطرح كردند بهتر است اين سرود عوض
بشود.پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مدت كوتاهی سرود «ای ایران» به عنوان سرود ملی معرفی شد، اما دیری نپایید كه سرود «پاینده بادا ایران» با موسیقی محمد بیگلری‌پور جای آن را گرفت. سرودی كه این‌گونه آغاز می‌شد: «شُد جمهوری اسلامی بپا * كه هم دین دهد هم دنیا به ما». این سرود ۱۲بیتی با این مصرع پایان می‌یافت: «در سایه‌ی قرآن جاودان * پاینده بادا ایران». اما چه شد كه سرود ملی ایران پس از انقلاب اسلامی در دهه هفتاد تغییر كرد.
سرودی خوب اما طولانیسرود «پاینده بادا ایران» نمی‌توانست بسیاری انتظارات را برآورده كند، چون كمی طولانی بود و این برای یك سرود ملی -كه نقشی سمبلیك دارد و باید در مراسم رسمی و غیر رسمی خوانده شود و احیاناً همه به احترام آن بلند شوند- یك نقطه‌ی ضعف بود. ظاهراً این مسأله مورد انتقاد هیأت‌های دیپلماتیك ایرانی هم بوده است. همه‌ی این‌ها باعث شد تا در جلسه‌ی مشترك رهبر معظم انقلاب با آقای محمد هاشمی -رئیس وقت سازمان صداوسیما- صحبت از سرود ملی بشود: «ايشان در آن جلسه مطرح كردند كه مثلاً اين سرود جمهوری اسلامی سرود خوبی است، ولی به دليل طولانی‌بودن یا به دلیل بعضی از اشكالات ديگری كه آن‌وقت مطرح كردند، مناسب سرود ملی نیست. این بود كه مطرح كردند بهتر است اين سرود عوض بشود. طبعاً من در آن جلسه از ايشان سؤال كردم كه حالا اين سرودی كه حضرتعالی می‌فرمایید، چه ويژگی‌هايی داشته باشد؟ محتوايش چگونه باشد؟ نوع آهنگش چگونه باشد؟ شعرش چه باشد؟»
آقای محمد رضا احمدیان -از مدیران وقت موسیقی در سازمان صداوسیما- درباره‌ی پاسخ رهبر انقلاب به آقای هاشمی این‌گونه می‌گوید: «اين مطالب شامل اين بود كه سرود جمهوری اسلامی حتماً بايد موجز باشد و حتماً دارای لحن حماسی باشد، از ریشه‌های موسیقی ايرانی برخوردار باشد و احیاناً شعری كه برای اين سرود، سروده خواهد شد، ذكری از حضرت امام و شهدا حتماً در آن وجود داشته باشد.»
با قطعی‌شدن تصمیم تغییر سرود ملی، فراخوانی از آهنگسازان صورت گرفت تا كسانی كه می‌توانستند در این زمینه اثر قابل قبولی ارائه دهند، كارهای پیشنهادی خود را عرضه كنند. از حدود ۳۵ نفر از آهنگسازان برای شركت در این فراخوان دعوت به عمل آمد. پس از این فراخوان، شورا و دبیرخانه‌ای در صداوسیما برای این موضوع تشكیل شد. محصول این فراخوان، حدود ۶۸ اثر بود كه آهنگ‌سازهای مختلف برای سرود ملی جمهوری اسلامی ايران ساخته بودند. شورا تصمیم گرفت نت‌های ارسالی آهنگسازها را ابتدا در دبیرخانه بررسی كنند، سپس كدگزاری كنند و اسامی آهنگسازها از روی آن حذف كنند. به این ترتیب اعضای شورا وقتی آثار ارسالی را بررسی می‌كردند، نمی‌دانستند كه هر نت را كدام آهنگساز ساخته است.
از
نظر رهبر انقلاب خصوصیات سرود ملی جدید باید شامل اين بود كه سرود جمهوری
اسلامی حتماً بايد موجز باشد و حتماً دارای لحن حماسی باشد، از ریشه‌های
موسیقی ايرانی برخوردار باشد و احیاناً شعری كه برای اين سرود، سروده خواهد
شد، ذكری از حضرت امام و شهدا حتماً در آن وجود داشته باشد. انتخاب را به عهده شورا گذاشتندتمامی آثار ارسالی در شورا بررسی شد. نت‌ها بررسی می‌شد و هریك امتیازی می‌گرفت. در پایان ۱۰ قطعه انتخاب شد. از این ۱۰ قطعه یك اجرای ابتدایی تهیه و ضبط كردند و صوت آن‌ها را به دفتر رهبری فرستادند. آقای احمدیان در این باره می‌گوید: «اين ۱۰ اثر به دفتر ایشان ارسال شد تا ما نقطه‌نظرات ايشان را بگیریم. اما انتظار ایشان اين بود كه اين آثار با يك نگاه كارشناسانه‌تر، با دقت بيشتر و جامع‌تر بررسی بشوند و به يك تعداد كمتری برسند تا ايشان هم بتوانند انتخاب دقيق‌تری انجام دهند.»
اما روایت نادر مرتضی‌پور، رهبر وقت اركستر سمفونیك سازمان صداوسیما هم درباره‌ی واكنش رهبر انقلاب به این ۱۰ اثر شنیدنی است: «ايشان هر ۱۰ كار را شنيدند، نظرات بسيار كارشناسانه‌ای دادند كه برای خود من خيلی جالب بود. بعضی از كارها را می‌گفتند خيلی حماسی و مثل مارش‌های ارتشی است. بعضی از كارها را می‌گفتند تهییج‌كننده است. بعضی را گفتند خيلی آرام است و برای سرود ملی خيلی مناسب نيست. جالب اين بود كه ما فكر می‌كرديم ايشان از مجموع اين آثار یك یا چند كار را انتخاب می‌كنند. اما ایشان انتخاب را به عهده‌ی شورا گذاشتند. البته نظرات خودشان را هم دادند و نكات ظريفی را هم كه لازم بود رعايت بشود، يادآوری كردند.»
هنوز این ۱۰ اثر برگزیده با كد شناخته می‌شد و مشخص نبود كدام اثر متعلق به كدام آهنگساز است. آثار به شورای معاونین سازمان صداوسیما بازگردانده و قرار شد شورا از میان این ۱۰ اثر، تعداد كمتری را انتخاب كند. شورا برای این كار از شورای موسيقی مشاوره گرفت. پس از بررسی مجدد آثار، سه قطعه به عنوان آثار برگزیده انتخاب شد. از این‌جا به بعد كدها برداشته شد و اسامی آهنگسازها مشخص شدند. اين سه اثر را به آهنگسازانشان بازگرداندند تا آثارشان را تنظيم كنند و كار را به سازمان ارائه دهند. سپس اركستر سمفونيك و گروه كر صداوسیما این سه قطعه را اجرا كرد.
سه قطعه‌ی برگزیده پس از اجرای نهایی، برای دفتر رهبری ارسال شد. نادر مرتضی‌پور، درباره‌ی واكنش رهبر انقلاب به این سه اثر چنین گفت: «ایشان از سه قطعه دو تا را چند بار شنيدند و سرود ملی فعلی را از جهت روان بودن ملودی و اين‌كه راحت می‌شود سرود و ملودی آن را به خاطر سپرد و این‌كه به دليل فراز و نشيب‌های مناسبی كه دارد و از همه مهم‌تر، مقدمه، پیش‌آگهی و فان‌فار آن انتخاب كردند.»
دكتر
ریاحی: «زمانی كه سه سرود انتخاب شد، ما رفتيم خدمت ایشان. اين سه سرود
پخش شد. ایشان در مورد سرودی كه من ساخته بودم توضيحاتی خواستند كه من
خدمتشان گفتم كه الهام‌گرفته از پيش‌درآمد ماهور است و فرودش گوشه‌ی می‌گلی
است و با اوج هم تمام می‌شود. ايشان اظهار رضايت داشتند از این‌كه ملودی
روان و ساده‌ای است و راحت به ذهن می‌نشیند. دیدار سازنده سرود جدید با رهبر انقلابسازندهی این اثر منتخب، دكتر حسن ریاحی بود. او كه آن زمان مدیركل مركز موسیقی سازمان صداوسیما بود، درباره‌ی ساخت اثر خود می‌گوید: «يادم می‌آید در آن زمان فكر من مشغول طراحی سرود ملی بود. چون بايد سرود ملیِ ماندگاری می‌شد. خب خيلی به خلوت می‌رفتم و فكر می‌كردم. دو مسأله برای من بسيار مهم بود. مسأله‌ی اول این‌كه باید سرود ملل مختلف جهان را مطالعه می‌كردم و می‌دیدم از لحاظ هارمونی، فرم و مدت، آن‌ها چه كار كرده‌اند؟ البته سرودهايی را بررسی می‌كردم كه به نظرم موفق بودند. مسأله‌ی مهم‌تر برای من اين بود كه سرود ملی بايد الهام‌گرفته از موسيقی كشور ايران می‌بود كه من دستگاه ماهور -كه همان ماژور فرنگی‌هاست- را انتخاب كردم و بر اساس اين دستگاه -پيش‌درآمد ماهور- اين اثر را ساختم.»
ریاحی آن دیدارش با رهبر انقلاب را این‌چنین روایت می‌كند: «زمانی كه سه سرود انتخاب شد، ما رفتيم خدمت ایشان. اين سه سرود پخش شد. ایشان در مورد سرودی كه من ساخته بودم توضيحاتی خواستند كه من خدمتشان گفتم كه الهام‌گرفته از پيش‌درآمد ماهور است و فرودش گوشه‌ی می‌گلی است و با اوج هم تمام می‌شود. ايشان اظهار رضايت داشتند از این‌كه ملودی روان و ساده‌ای است و راحت به ذهن می‌نشیند. البته نظر نهايی‌شان را اعلام نكردند و گفتند كه لازم است كه من بيشتر گوش كنم و مشورت بكنم. جلسه‌ی بسيار خوب و به‌يادماندنی‌ای بود. در مورد اوج اين اثر هم صحبت كردند و من گفتم هدف من بيشتر شكوه و عظمت ايران بوده است.»
پس از دو ماه دكتر حسن ریاحی از آقای محمد هاشمی شنید كه كار او را به عنوان قطعه‌ی برگزیده انتخاب كرده‌اند: «اين افتخار بزرگی بود برای من؛ به‌خصوص زمانی كه اين اثر اجرا می‌شد و مردم آن را زمزمه می‌كردند. مسأله‌ی ديگری كه من را بسيار خوشحال می‌كرد، زمانی بود كه قهرمانان ما در جهان امتياز می‌آوردند و در سكوی اول قرار می‌گرفتند و این سرود به عنوان سرود ملی اجرا می‌شد. من هم خيلی احساس غرور می‌كردم و احساس می‌كردم كه در كنار اين قهرمانان هستم.»
شب سوم خرداد ۱۳۷۱رئیس وقت سازمان صداوسیما در نامه‌ای كه در ۲۷ اردیبهشت‌ماه ۱۳۷۱ به رهبر معظم انقلاب می‌نویسد، روند تولید سرود جدید را این‌گونه توضیح می‌دهد: «در اجرای فرمان مورخ ۲ بهمن ۱۳۶۹ حضرت مستطاب‌عالی هيأتی متشكل از شعرا و موسيقيدان و اساتيد ذی‌صلاح به منظور تجديدنظر در سرود ملی جمهوری اسلامی ايران تشكيل گرديد و با ارشادات حضرتعالی آهنگ، شعر و اجرای نهائی سرود جمهوری اسلامی ايران در تاريخ ۱۲ مرداد ۱۳۷۰ تكميل و به تصويب جنابعالی رسيد و مقرر فرموديد در يكی از مناسبت‌های ملی اجرا و از آن روز سرود جديد جايگزين سرود فعلی گردد.»
بعد
از رهبری، ایشان تشخیص دادند كه آن سرود قبلی كه در اوایل انقلاب باعجله
ساخته شد، در شأن نظام نیست و باید كار حساب‌شده‌تری صورت بگیرد. البته من
از جزئیات آن خبر ندارم، اما ایشان وقت گذاشته بودند و شاعران و مسئولان
را دعوت كرده و حدود و ثغور كار را معین كرده بودند. (دكتر غلامعلی حداد عادل)آقای محمد هاشمی در ادامه‌ی نامه روز سوم خرداد را برای آغاز پخش سرود جدید پیشنهاد می‌دهد: «روز سوم خردادماه سالروز حماسه‌ی فتح خرمشهر و روز هفتم خردادماه سالروز افتتاح مجلس شورای اسلامی ايام مناسبی برای آغاز و جايگزينی سرود ملی می‌باشد. لهذا استدعا دارد اجازه فرمائيد از شب سوم خرداد ماه سال جاری پخش سرود جديد از صداوسيمای جمهوری اسلامی ايران آغاز گردد و از روز هفتم خرداد ماه پس از اجرا در مراسم افتتاحيه‌ی مجلس شورای اسلامی در سراسر كشور و مناسبت‌های بين‌المللی به عنوان سرود ملی جمهوری اسلامی ايران جايگزين سرود فعلی شود.»
یك روز بعد رهبر معظم انقلاب به این نامه پاسخ می‌دهند: «با پيشنهاد موافقت می‌شود. خوب است مضامين انقلابی سرود جديد در طول اين ايام برای ملت آگاه و هوشيارمان تشريح شود.» همچنین حجت‌الاسلام و المسلمین محمدی گلپایگانی، رئیس دفتر مقام معظم رهبری نیز در نامه‌ای خطاب به رئیس وقت سازمان صداوسیما، تشكر و قدردانی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای را از پديدآورندگان سرود ملی جديد جمهوری اسلامی به اطلاع ایشان می‌رساند.
بنابراین شب سوم خردادماه ۱۳۷۱، سرود جدید ملی جمهوری اسلامی ایران جایگزین سرود پیشین می‌شود؛ سرودی كه سال‌ها است طنین آن در ذهن هر ایرانی نشسته و یادآور روزهای غرورآفرین و پرافتخار فرزندان ایران در میادین مختلف است.
نظرات بینندگان
