زیر تیغ شمشیر و میان شعله های آتش
از ملیت ایرانی ما دو چیز برایمان به میراث مانده است. دو چیز که با چنگ و دندان آن را هزاران سال نگهداری کردهایم؛ زیر تیغ های شمشیر و میان شعله های کشنده آتش؛ یکی زبان پارسی و دیگری نوروز. و البته شاید هیچ کدام به اندازه نوروز از این سو و آن سوی جهان تاثیر نپذیرفته است. برای نمونه می گویند، سفره هفت سین در دوران باستان «سفره هفت شین» نام داشته و برای نمونه بر سر این سفره شیر و شکر و... می گذاشته اند؛ البته راست و دروغ این موضوع درست مشخص نیست. سال ها بعد، سفره هفت سین بهتر از هر چیز خود را با تحولات پر فراز و نشیب تطبیق داده و نوروز همیشه نوروز مانده است؛ شادِ شاد. امروز اما این سفره با عناصری تزیین می شود که برخلاف گذشته آن قدرها هم با سنت ما همخوانی ندارد. نمونه اش همین ماهی های قرمز رنگ، یا به قول فروشندگان، «ماهی گلی».

ابوالقاسم فقیری، پژوهشگر شیرازی مگوید: «ماهی قرمز در سفره ایرانی وجود نداشته و بعدا افزوده شده است. من هرچه در این زمینه پرس و جو کردم به این نتیجه رسیدم که به خاطر زیبایی و شادابی و حرکاتی که دارد، آن را در سفره می گذارند».
رد این ماهی را البته می توان در سال نوی چینی گرفت. ماهی قرمز از آن فرهنگ وارد سفره هفت سین ما شده است. با این حال هیچ همخوانی با فرهنگ و اقلیم کشور ما ندارد. از آنجا که این ماهی گونه بومی کشور ما به شمار نمی رود، پس از طبیعت ما صید نمی شود. برای همین تا اینجا مشکل نیست. با این حال همان طور که فرهنگ آوردن این گونه به سر سفره ها در فرهنگ ما شکل گرفته، مردم عادت کرده اند آن را در رودخانه رها کنند. اینجاست که آسیب تازه شروع می شود.

آن طور که معاون طبیعی اداره کل محیط زیست فارس می گوید، ورود آن به اکوسیستم و رودخانه ها باعث از میان رفتن گونه های بومی می شود. سیاوش محمدی بیگدلی می گوید: «ماهی های گلی در طبیعت ماندگاری بالایی دارند و به سرعت به عنوان گونه مهاجم عمل کرده و می توانند اکوسیستم را بر هم بزنند. این گونه ها، گونه های بومی را از میان می برند. بهترین کار این است که اصلا آنها را در سفره هفت سین قرار ندهیم».
شاید به همین خاطر است که در پیام های نوروزی مسئولان کشور، آنها اغلب به جای ماهی گلی، یک عدد پرتقال در آب می اندازند تا هم آن شادابی و رنگ شادی بخش را داشته باشد و هم این گونه جانوری آسیب نبیند و به زیست بوم کشور ما آسیب نرسد.
جز ماهی گلی، عناصر دیگری هم در سفره هفت سین ایرانی دیده می شود که همزمان در فرهنگ های دیگر هم وجود دارد. برای نمونه تخم مرغ های رنگی. همزمان با نوروز ما، مسیحیان هم جشن عید پاک را برگزار می کنند و در آن تخم مرغ های رنگی را به یکدیگر هدیه می دهند؛ مسیحیان جشن عید پاک را برای عروج مسیح جشن می گیرند که تقریبا همزمان با روز دوم و یا سوم فروردین ماه است.
اما آیا این بدان معناست که تخم مرغ رنگی هم از فرهنگی دیگر وارد فرهنگ ما شده؟ پاسخ فقیری این چنین است: «خیر. تخم مرغ رنگی به صورت سنتی در سفره هفت سین وجود داشته و نماد زایش است». آن طور که این پژوهشگر می گوید، در فرهنگ ما رسم بوده که «تخم مرغ بازی» کنند و همراه آن شعر بخوانند.
سبزه بس است
در نوروز ما 2 عنصر دیگر هم هست که یکی از دیرباز وجود داشته ولی شاید امروز بهتر باشد در کاربرد آن یا دست کم در شیوه از میان بردن آن تجدید نظر کنیم؛ منظور سبزه هفت سین است. عنصر دیگر که تازگی وارد این فرهنگ شده و البته هیچ سنخیتی ندارد دروغ 13 است؛ رسمی که جامعه شناسان آن را زشتی زدایی و مشروعیت بخشی به «دروغ» میدانند.

این طور که فقیری می گوید، سبزه عید ریشه درازی در فرهنگ ما دارد: «سبزه از دیرباز در سفره ما بوده و نماد سرسبزی است. برای همین مردم به ویژه در روز 13 به آن نگاه می کنند و معتقدند که سبزه به آنان نیروی خاصی می دهد. البته تفسیرهای این چنین بسیار است».
با این حال شاید سبزه امروزه دیگر آن قدر کمکی به بقای هویت و فرهنگ ایرانی نکند. آخر سبزه نه تنها حجم بسیار زیادی آب مصرف می کند بلکه شیوه دفع آن هم می تواند آسیب بسیاری به طبیعت وارد کند چرا که بسیار از مردم آن را در طبیعت رها می کنند؛ البته اگر در حین بردن آن به طبیعت میان جاده رها نشود و تصادف و مرگ شهروندان را به دنبال نداشته باشد.

معاون طبیعی محیط زیست فارس می گوید: «رها شدن سبزه ها در طبیعت نه تنها به محیط زیست آسیب می رساند بلکه اکوسیستم را تغییر می دهد به همین خاطر بهتر است آنها را به مرکزهایی که شهرداری تعبیه کرده تحویل دهند تا تبدیل به کود شود». البته که سبزه بخشی از فرهنگ ماست؛ با این همه واقعیت این است که برای بقای این فرهنگ چاره ای جز انعطاف پذیری نداریم وقتی که 85 درصد منابع آب زیرزمینی ما خشکیده اند و عمق چاه ها در بسیاری از نقاط استان به 600 متر رسیده است.
بحران دروغ 13
بسیاری می گویند، بحران آب شاید تمدن ایرانی را بر باد دهد. این سخن را حتی وزیران دولت یازدهم هم گفته اند. در کنار این بحران، فرهنگ هایی هم در سرزمین مان دارد باب می شود که هیچ ریشه در سنت ما ندارد. شاید روحیه رقابت طلبی و حذف دیگری یکی از همین موارد باشد. در نوروز هم دارد رسمی جا می افتد که درست بر خلاف روح همه آموخته های ملی و دینی ماست؛ رسم دروغ گویی.

فقیری، پزوهشگر شيرازي می گوید: «دروغ 13 هرگز نداشته ایم و تازه وارد فرهنگ ما شده است. مانند همین رسم انداختن سکه در حوض ماهی سعدی که بعد از فیلم «3 سکه در چشمه» باب شد».
وقتی برخی صاحب نظران «دروغ» را بخش تاریک فرهنگ ایرانیان میدانند چه اصراری است که آن را باب کنیم. البته معلوم نیست که این فرهنگ از کجا آمده ولی شاید معروفترین دروغ آن تیتر یکِ یکی از روزنامه ها در سال های اول دهه 80 باشد که با عکسی دستکاری شده ادعا می کرد «برج در حال ساخت میلاد کج شده». دروغی که برخی مردم برای سال ها آن را باور کرده بودند. این است که اگر نیاکان ما روزی نوروز را زیر تیغ شمشیر و میان شعله های آتش نگهداری کردند و به دست ما رساندند، شاید امروز وقت آن باشد که خود با نگاهی انتقادی از آن خرافه زدایی کنیم. آخر این نوبر فرهنگی ماست که توانسته ایم آن را حتی به کشورهای دیگر صادر کنیم و نوروز را به ثبت جهانی برسانیم.