دروازه قرآن‌ها یکی از نمادهای تأثیر قرآن بر زندگی مردم ایران و از بناهای ارزشمند اسلامی در کشور ما به شمار می‌آیند. دروازه قرآن، بنایی است اسلامی ایرانی که با معماری خاص خود در ورودی تعدادی از شهرهای ایران خودنمایی می‌کند. از اینکه در طول تاریخ چه تعداد دروازه قرآن و در چه شهرهایی بنا شده است، اطلاع دقیقی در دسترس نیست؛ امّا گزارش‌های تاریخی و نیز بناهای باقی‌مانده، حکایت از اهمیت این گونه بناها در فرهنگ دینی مردم ایران دارد.

 در میان دروازه قرآن‌هایی که در ایران وجود داشته و دارد، دروازه قرآن شیراز، هم از نظر قدمت و هم از دیدگاه شهرت عمومی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است ، از این رو به بررسی بنای این دروازه و دوره‌های تاریخی گذشته بر آن و نیز بررسی اعتقاد مردم به آن می‌پردازیم.

مرحوم شهری درباره‌ی دروازه‌های شهر تهران می‌گوید:«در هر طرف از جهات چهارگانه‌ی شهر، سه دروازه وجود داشت».

هر یک از این دروازه‌ها به نامی شهرت داشت. پاره‌ای از این دروازه‌ها براساس راه اصلی شهر مقصد، نام‌گذاری می‌شدند. مثلا دروازه‌ای که سر راه قزوین بود، دروازه قزوین نام گرفت و برخی دروازه‌ها مانند دروازه ری به نام همان محل نام‌گذاری شدند. تعداد دیگری از دروازه‌ها به دلیل خصوصیت ویژه‌ی آن مانند دروازه قرآن، این‌گونه نام‌گذاری شدند.

امّا دروازه قرآن‌ها، معمولا بناهایی طاقی‌شکل هستند که جایگاه ویژه‌ای بالای این طاق‌ها برای قرار دادن یک یا چند جلد قرآن کریم در نظر گرفته می‌شود و هدف از بنای این گونه ساختمان‌ها، عمل به آموزه‌هایی است که سفارش به پناه‌جویی از قرآن کریم کرده و مردم را به امنیت و آرامش از طریق قرآن، تشویق و ترغیب کرده است.

دروازه قرآن شیراز

دروازه قرآن یکی از دروازه‌های به‌جای‌مانده از دوره‌های قدیم در شیراز است که امروزه به عنوان یکی از آثار تاریخی این شهر مورد توجه گردشگران قرار دارد.

مکان

در قدیم، شیراز دارای شش دروازه بوده است. هم اکنون در شیراز دروازه‌ای به جز دروازه قرآن وجود ندارد اما مردم شیراز هنوز به محل دروازه‌های قدیمی اشاره می‌کنند که عبارت‌اند از : دروازه قرآن، دروازه اصفهان، دروازه سعدی، دروازه قصابخانه، دروازه کازرون و دروازه شاه داعی الی اله.

در شمال شهر شیراز در مسیر اصفهان به شیراز در میانه کوه‌های بابا کوهی و چهل مقام، تنگ‌راهی وجود دارد که آن را تنگه‌ی الله اکبر می خواندند.

دروازه قرآن در شمال شرقی شهر شیراز در تنگه الله اکبر میان کوه چهل‌مقام و باباکوهی قرار دارد و در واقع در خروجی شیراز به سمت شهر مرودشت واقع شده‌ است. این بنای تاریخی در کنار فلکه‌ی طاووسیه شیراز قرار دارد. دروازه قرآن در فاصله‌ی کمتر از ده متری مقبره‌ی خواجوی کرمانی و همچنین فاصله‌ی کمتر از پانصد متری باغ جهان نما و فاصله‌ی کمتر از هزار متری مقبره شاعر نامدار پارسی زبان، حافظ شیرازی، قرار دارد.

این دروازه به دستور عضدالدوله دیلمی ساخته شده و علت نام‌گذاری آن، قرآنی است که به دستور امیر در آن قرارگرفته است تا مسافرین به سلامت ازآن عبور کنند.

این طاق به مرور زمان رو به خرابی رفت تا اینکه در دوره‌ی زندیه، کریم خان زند این دروازه را بازسازی کرد و اتاقی به بالای آن افزود و دو جلد قرآن بزرگ نفیس، به خط سلطان ابراهیم بن شاهرخ تیموری، در اتاقک بالای آن جای داد. این قرآن‌ها که به «قرآن هفده من» معروف‌ هستند، اکنون از دروازه قرآن به موزه پارس انتقال یافته‌اند.

دروازه قرآن در دوره‌ی قاجاریه به علت وقوع چندین زلزله، دچار صدمات زیادی شد که محمد زکی خان نوری آن را تعمیر کرد و در دو سوی آن اتاق‌هایی به ‌منزله‌ی پاسگاه و راهداری ایجاد شد. آب انباری نیز در کنار آن ساخته شد که از آب رکن‌آباد پر می‌شد تا برای مسافران از راه رسیده استفاده شود. این بنا در گذشته، طاق قرآن نیز نامیده می‌شد. روزهای اول هر ماه، مردم از شهر خارج شده و از زیر این طاق عبور می‌کرده‌اند.

این بنا تا سال ۱۳۱۵ خورشیدی همچنان برپا بود. در آن سال، به‌ منظور توسعه‌ی راه، به دستور بلدیه ‌(شهرداری) شیراز، دروازه‌ی قدیمی را به دشواری با دینامت ویران کردند. بعدها به‌علت نبود دروازه و نگرانی مردم شیراز از این موضوع، دروازه‌ی کنونی به کوشش یکی از بازرگانان شیراز به نام حاج حسین ایگار معروف به اعتماد‌التجار در سال ۱۳۲۷ خورشیدی کمی پایین‌تر از دروازه‌ی پیشین ساخته شد.

دروازه‌ی جدید در اندازه‌ی بزرگ‌تر، شامل دهانه قوس تیزه‌دار و دو ورودی کوچک روی جرزهای دو طرف و اتاق مستطیل‌ شکلی بر فراز آن برای گذاشتن قرآن ساخته شد.

در این بنا، آیاتی از قرآن را به خط ثلث و نسخ دور تا دور در دروازه قرآن نگاشته‌اند؛ در پیشانی شمالی این طاق آیه ۹ سوره اسراء «إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ یِهْدِی لِلَّتِی هِیَ أَقْوَمُ وَیُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِینَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْرًا کَبِیرًا؛ قطعاً این قرآن به [آیینى] که خود پایدارتر است راه مى‌‏نماید و به آن مؤمنانى که کارهاى شایسته مى‌‏کنند، مژده مى‌‏دهد که پاداشى بزرگ برایشان خواهد بود» و بر پیشانی جنوبی و سمت شهر شیراز آیه ۸۸ سوره اسراء «قُل لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الإِنسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَن یَأْتُواْ بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لاَ یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ کَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیرًا؛ بگو اگر انس و جن گرد آیند تا نظیر این قرآن را بیاورند مانند آن را نخواهند آورد هر چند برخى از آنها پشتیبان برخى [دیگر] باشند» و در گوشه غربی طاق آیه ۹ سوره حجر «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ...؛ بى‌‏تردید ما این قرآن را به تدریج نازل کرده‌‏ایم ...» و ادامه آیه در گوشه شرقی «... وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ؛ ... و قطعاً نگهبان آن خواهیم بود» نوشته شده ‌است.

بنا به وصیت اعتماد‌التجار، اتاق کوچک سمت چپ دروازه را که به دره‌ی کنار مشرف بود، به آرامگاه او اختصاص دادند.

این بنا در تاریخ ۹/۱۹/ ۱۳۷۵ با شماره‌ی ۱۸۰۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

قرآن موجود در بالای دروازه

در بالای دروازه دو نسخه قرآن دست‌نویس به خط ثلث عالی منسوب به ابراهیم سلطان فرزند شاهرخ تیموری قرار داشت. در سال ۱۳۱۶ هجری شمسی دو قرآن خطی موجود در آن به موزه‌ی پارس انتقال یافتند که همچنان در این موزه نگهداری می‌شوند.

البته درباره‌ی نویسندگان این قرآن‌های نفیس خطی نیز اعتقادهایی وجود دارد. عده‌ای آن را به امام حسین (ع) نسبت داده و آن را به خط ایشان می‌دانند و عده‌ای دیگر آن را به خط امام زین‌العابدین؛ ولی غالبا آن را به خط سلطان ابراهیم فرزند شاهرخ گورکانی یاد کرده‌اند که در دو جلد و به خط ثلث نگاشته شده است.

قرآن‌هایی که در دروازه قرآن قدیمی شیراز وجود داشتند، از شهرت ویژه‌ای برخوردار و مورد اعتقاد عجیب مردم بودند. این قرآن به «قرآن هفده من» شهرت داشته است و ظاهرا قرآن‌های بزرگی بوده‌اند که سنگین بوده و از این رو در گفتگوی مردم به این نام مشهور شده‌اند.

مردم شیراز به رد شدن از زیر قرآن این دروازه، اعتقادی خاص داشتند. طی یک رسم قدیمی، مردم شیراز روز اول هر ماه قمری به کنار این دروازه می‌آمدند و از زیر این قرآن رد می‌شدند و بدین ترتیب خود را تا آخر ماه در پناه کتاب آسمانی در مقابل بلاها بیمه می‌کردند.

قدیمی‌ترین عکس‌های برجا‌مانده از دروازه قرآن قدیم شیراز که مربوط به عصر قاجار است، توصیفاتی را که از بنای قدیمی با اتاقکی در بالای آن شده است، به خوبی نشان می‌دهد. دو عکسی که در زیر می‌بینید از معدود اسناد مصورِ به جامانده از بنای قدیمی این دروازه است. اولین تصویر که با تکنیک ابتدایی رنگ کردن عکس در عصر قاجار رنگی شده از عکاس شرق‌شناس "هارولد وستون" است و دیگری تصویری است که عکاسی ناشناس گرفته و قشونی را در مقابل دروازه و نمایی از داخل شهر را نشان می‌دهد.

امروزه، اطراف دروازه قرآن به مجموعه‌ای تفریحی و گردشگاه شهری تبدیل شده است. دره‌ی ضلع شرقی از بین رفته، کوه‌های اطراف تغییر شکل یافته و به‌ صورت گردشگاه درآمده است.

در میدان ورودی شهر، با گیاهان و گل‌های رنگارنگ،‌ تندیسی از طاووس ساخته شده که همیشه سبز است و گویی به هر مسافری خوش‌آمد می‌گوید.