جهانگردان اروپایی پس از مشاهده باغ‌های ایرانی، آن‌ها را با مشخصه و نام "پرشین گاردن" وصف کردند. باغ‌های  ایرانی با تاریخ پیدایش قنات پیوند دارد و باغ‌سراها با ساختار و طراحی منحصر به فرد درون باغ‌ها وجود دارند. نخستین باغ‌های ایرانی در مسیر خروجی قنات‌ها شکل گرفته است.

باغ دلگشا یکی از باغ‌های تاریخی شیراز است که در ناحیه آرامگاه سعدی قرار دارد. قدمت این باغ به زمان ساسانیان می‌رسد. این باغ در زمان صفویه از جمله باغ‌های مشهور شیراز به شمار می‌رفته و در این باغ عمارت‌هایی مربوط به دوره قاجاریه دیده می‌شود.

مساحت این باغ 7.5 هکتار است و با شماره 912 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است. بیشتر درختان آن را مرکبات به ویژه نارنج و پرتقال تشکیل می‌دهند. آبی که از چشمه قنات آرامگاه سعدی جاری است از این باغ می‌گذرد.

سابقه آبادانی و وجود این باغ نه تنها به پیش از دوره سلسله‎های آل اینجو و آل مظفر می‎رسد بلکه تا پیش از اسلام یعنی دوره حکومت ساسانیان نیز قطعی است چراکه همجوار با مظهر کاریزی کهن و مستقر در حریم قلعه بسیار قدیمی مشهور به کهن‎دژ بوده که بقایای آن تا نیم سده پیش بر فراز کوه مقابل قرار داشت.  

جیمز موریه نویسنده و دیپلمات بریتانیایی در سفرنامه‌اش ساخت این باغ زیبا را به کریم خان زند نسبت داده است ولی برخی تاریخ نویسان اعتقاد دارند قدمت باغ دلگشا به دوران ساسانیان در قبل از اسلام می‌رسد.

در دوره تسلط تیمور گورکانی بر فارس، این باغ در نهایت آبادانی بود و وی پس از دیدن این باغ، در سمرقند باغی بزرگ به همین شیوه به نام دلگشا احداث کرد.

این باغ در دوره صفویه از باغ‌های مشهور به شمار می‎رفته و در دوره افشاریه همچنان آباد و احتمالاً مدتی در تملک میرزا محمد کلانتر فارس بوده است. این باغ در فاصله دوره نادرشاه تا سلسله زندیه آسیب‌های فراوانی دید که در زمان کریم خان زند دوباره احیا شد.

خیابان اصلی از مدخل در ورودی تا حوض جلو عمارت امتداد یافته و در طرفین این خیابان دو باغچه از انواع مرکبات دیده می‎شود. در سمت (شرق و غرب) عمارت دو خیابان و در سمت شمالی ساختمان از شمال به جنوب یک خیابان و در دو سوی این خیابان‌ها درختان کاج و سرو کاشته شده است. 

مابقی پوشش گیاهی این باغ را درختان نارنج، نخل و گردو و بخش عمده آن را مرکبات تشکیل می‎دهد. حوضی بزرگ در سمت جنوبی ساختمان در جلو ایوان دو ستونه وجود دارد که لبه‎ها و پاشویه آن قطعات سنگ سرخ فام است و در وسط حوض یک گلدان سنگی بزرگ نصب شده که سابقا در آن درخت سرو بسیار زیبایی بودکه متاسفانه خشک شده و امروزه اثری از آن نیست.

حدود نیم قرن پیش این باغ در تملک خورشید کلاه لقاءالدوله دختر قوام‎الملوک بود که با شوهر خود ناظم‎الملک در آنجا می‎زیست تا اینکه چندین سال قبل از ورثه قوام خریداری شد و در حال حاضر در تملک دولت است. 

 عمارت ارزنده‌ای از زمان قاجاریه در میان این باغ دیده می شود که در مقابل آن حوض سنگی بزرگی وجود دارد.این عمارت را بر روی یک سکو ساخته‌اند و قسمت پایین‌تر دیوارها را با سنگ صاف و مصطح پوشانده‌اند.

 این بنای تاریخی به صورت یک تالار با چهار شاه نشین به سبک معماری کاخ‌های ساسانی بیشاپور ساخته شده که دارای سه طبقه و ایوانی با دو ستون است که از معماری زندیه بوده و همچنین دارای آیینه‌کاری‌هایی به همراه نقاشی‌هایی از رنگ روغن با سقف‌هایی از چوب و گچ‌بری‌هایی تزئین شده با نقوش گل و بته است.  

در اطراف سقف ایوان بر روی گچ، اشعاری از شوریده به خط نستعلیق نوشته شده که در نوع خود بی‌نظیر است. در طبقه اول یک حوض هشت وجهی قرار دارد که دارای کاشی‌کاری‌های آبی است.

سقف ساختمان یک گنبد ساده است و در محل دریچه هوا قرار دارد.در این بنا چهار اتاق سلطنتی نیز وجود دارد.نخستین عمارت کلاه فرنگی در ایران نیز در این باغ به ثبت رسیده که دارای ارزش تاریخی و گردشگری است.

در سمت شمال باغ، باغچه کوچکی است که به علت احداث خیابان‌هایی در اطراف باغ، از ضلع شمالی جدا شده است که این باغچه به نام باغ طاووس خوانده می‎شود و فاقد عمارت است ولی درختان کهنسال سرو، کاج و نخل دارد که بین آنها را درختان نارنج پوشانده است.

عمارت باغ دلگشا در حال حاضر به موزه‌ای از اشیاء تاریخی و رادیوهای قدیمی اختصاص یافته است. در این موزه آثاری از در دوره‌های مختلف تاریخی قبل از دوره هخامنشیان تا قاجاریه در معرض دید بازدیدکنندگان قرار گرفته شده است.

در این موزه قرآن مربوط به دوره سلجوقیان در معرض دید عموم گذاشته شده است که نگارش بر روی پوست آهو از ویژگی‌های منحصر به فرد آن است علاوه بر آن در موزه اشیاء قیمتی انواع مسکوکات، تمبر، کبریت و نقشه‌های ایران در دوره‌های مختلف تاریخی قبل از دوره هخامنشیان تا قاجاریه به نمایش گذاشته شده است.

بخشی از این مکان به موزه رادیو اختصاص پیدا کرده و هم‌اکنون 50 دستگاه رادیو در معرض نمایش عموم قرار گذاشته شده که هر کدام مربوط به ابتدای تولید رادیو در دوره‌های مختلف تاریخی است. یکی از رادیوهای منحصر به فردی که در این موزه وجود دارد رادیوی نفتی است که با نفت کار می‌کند و از ساختار مهندسی خاصی برخوردار است.

منبع: تسنیم