اقتصاد نفتی یا نفت اقتصادی؟
شاید پیش از طلوع پنجم خرداد 1287 شمسی (1908 م)، زمانی که مته حفاری در عمق360 متری به لایه نفتی میدان مسجدسلیمان رسید و نفت خام غرش‌کنان از چاه فوران کرد، به ذهن کمتر کسی خطور می‌کرد که روزی این طلای سیاه، استخوان‌بندی و ستون اصلی اقتصاد کشوری شود که تا آن زمان ۹۰درصد نیروی کارش در کشاورزی و صنایع دستی روستایی اشتغال داشتند و ۱۰درصد باقی‌مانده به تجارت، خدمات دولتی و صنایع شهری مشغول بودند.
پیش از انقلاب شکوهمند اسلامی ایران و با گسترش دامنه اکتشافات میادین نفت و گاز و توسعه میادین و در نتیجه افزایش تولید نفت خام، عملا دلارهای نفتی اقتصاد ایران را به جوانی فربه تبدیل کرد که استخوان‌بندی بسیار ضعیف و شکننده‌ای داشت. با ورود دلارهای حاصل از صادرات نفت به عرصه اقتصاد، چرخه طبیعی مبادلات تجاری با دنیا که ابتدا باید محصولی تولید و فروخته شود تا توان خرید دیگر محصولات نیز حاصل شود به دلیل وجود نفت دچار نوعی گسستگی شد اما با توجه به آنکه پس از کشف نفت در ایران پدیده تراز منفی تجاری که شاخص ضعف زیرساخت‌های تولید ملی است، با فروش نفت جبران می‌شد، بسیاری از سیاست‌های اقتصادی کشور در سایه این «جبران موقت» قرار می‌گرفت.
در این سال‌ها این داروی مسکن و درمان موقت، پیکره اقتصاد ایران را ضعیف و ضعیف‌تر کرد. اگر با دقت موشکافانه‌ای به بحث فروش نفت خام بنگریم، درمی‌یابیم بخش اعظمی از درآمد نفت خام را به همان کشورهایی تقدیم کرده‌ایم که نفت خام ما را به بهایی اندک خریداری کرده‌اند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تغییر نگرش حاصل شده تلاش‌های بسیاری در جهت برطرف کردن این نقطه ضعف صورت گرفت که نتایج بسیار ارزشمندی نیز حاصل شده است.
به همین دلیل است که بر اساس سند چشم‌انداز 1404 همه نفت استحصالی باید به فرآورده تبدیل شود که دستیابی به این چشم‌انداز مهم نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و بموقع همه مسؤولان کشور است. امروز نیاز به حرکتی پرشتاب‌تر، بیش از آنچه تاکنون انجام یافته احساس می‌شود؛ نیازی که مدیریت صنعت نفت کشور به خوبی به آن واقف است و در جهت رفع آن تلاشی خستگی‌ناپذیر را در پیش گرفته است چرا که در صورت نبود شتاب مناسب در برنامه‌ها، بی‌ثباتی قیمت نفت خام از یک‌سو و نیاز به واردات مواد اولیه و... اقتصاد کشور را با چالش‌های گاه و بیگاه مواجه خواهد کرد.
در این میان با بررسی عوامل تهدیدکننده قیمت نفت خام در سال جاری از جمله ادامه نگرانی از وضع اقتصادی کشورهای عضو یورو، افزایش تولید نفت خام لیبی به ۸۴۰ هزار بشکه در روز بر اساس اعلام شرکت ملی نفت این کشور، افزایش ارزش دلار، کاهش رشد تولیدات صنعتی چین، احتمال کاهش رتبه اعتباری دولت آلمان و فرانسه از سوی موسسه آمریکاییS&P، کاهش رشد اقتصادی هند، کاهش رتبه اعتباری برخی بانک‌های فرانسوی، اعلام موسسه اعتبارسنجی S&P مبنی بر احتمال کاهش رتبه اعتباری ۱۵ کشور حوزه یورو از جمله آلمان و فرانسه، بدتر شدن وضع اقتصادی پرتغال و افزایش ذخیره‌سازی‌های نفت خام آمریکا، می‌توان به این تحلیل دست یافت که ثبات قیمت‌های نفت خام دستخوش عوامل متعددی است که بسیاری از این عوامل از کنترل سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) خارج است.
از سوی دیگر افزایش قیمت محصولات پتروشیمی و انحصاری بودن دانش فنی ایجاد مجتمع‌های تبدیلی، به عنوان خوراک بسیاری از صنایع مادر، نقشی بسیار اساسی در مدیریت تعاملات اقتصادی دنیای صنعتی امروز ایفا میکند که این نقش مهم کشورهای صرفا صادرکننده نفت خام را بیش از پیش وابسته و محتاج دانش فنی و تکنولوژی کشورهای صنعتی میکند. در این میان جایگاه جمهوری اسلامی ایران در مناسبات حوزه انرژی به عنوان کشوری که بسیاری از معادلات سیاسی و اقتصادی منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد، جایگاهی است بسیار تعیین‌کننده و حساس. امروز در فضای پیچیده منطقه خاورمیانه، تهدید به تحریم خرید نفت خام جمهوری اسلامی ایران ظاهرا اهرمی برای اعمال فشار بر کشوری است که حدود 11 درصد ذخایر اثبات شده نفت در جهان را داراست؛ ذخایری که اگر به شکل هوشمندانه‌ای بدان نگریسته شود به عنوان ثروتی است عظیم که قرن‌ها اقتصاد این آب و خاک را بیمه خواهد کرد.
این نگاه هوشمندانه یعنی نگاه مبتنی بر فرآوری نفت خام و تولید محصول در عوض نگاه صرفا مبتنی بر استخراج نفت خام و صادرات آن که اگر این نگاه به صورت اساسی و علمی صورت گیرد، همه آنچه امروز تهدید خوانده می‌شود فرصتی خواهد بود ارزشمند که می‌توان در این فرصت مغتنم با چرخشی اصولی اقتصاد نفت‌زده کشور را به سمت و سوی نفت اقتصادی تغییر مسیر داد و بدین ترتیب پایه‌های این اقتصاد نفتی به تدریج با گسترش صنایع فرآورش نفت خام و تولید محصولات ثانویه به عنوان اقتصادی زاینده و با تراز مثبت تجاری واقعی بروز خواهد کرد.
آنچه به عنوان نتیجه نهایی می‌توان بیان کرد آن است که راه رسیدن به نفت اقتصادی از بیراهه‌های فروش نفت خام نمی‌گذرد و این‌بار نیز به یاری حق‌تعالی و همت کارشناسان صنعت نفت از فرصت تحریم‌ها به نحو مطلوب استفاده و شاهد بالندگی و شکوفایی بیش از پیش این صنعت خواهیم بود؛ چیزی که جز با عزم ملی و جهاد اقتصادی همه‌جانبه حاصل نخواهد شد. بدون‌شک نگاه هوشمندانه رهبر فرزانه انقلاب در نامگذاری سال جاری به عنوان سال «جهاد اقتصادی» بیانگر اعلام جهادی است همگانی برای متخصصان ایران اسلامی در جهت پشت سر نهادن مشکلات و تبدیل تهدید‌ها به فرصت؛ فرصتی که در آینده‌ای نه‌چندان دور عزت و سربلندی جمهوری اسلامی ایران را در عرصه بین‌الملل رقم خواهد زد.
نویسنده : مهران شیرکوند
منبع : روزنامه وطن امروز 15/11/1390
نظرات بینندگان
