این قیام خونین كه در چهلم شهدای قیام مردم قم به اوج خود رسید، نخستین قیام و خیزش مردمی پس از كودتای 28 مرداد ماه سال 1332 در ایران بود كه علیه حكومت سلطنتی به پا خاسته و با شكستن جو اختناق و خفقان حاكم، طی حملاتی به دفاتر حزب رستاخیز و دیگر اماكن دولتی از جمله بانك ها و مراكز فساد، شیرازه رژیم شاه را از هم پاشید.

ریشه های این خیزش وسیع مردمی، باتوجه به گستره معترضین به لحاظ طبقاتی و فكری، نقش وحضور دانشجویان و روشنفكران انقلابی و روحانیون و كارگران، بیانگر خشم و اعتراض مردم این خطه به سال ها سركوب و بی توجهی ها و استبداد اعمال شده در 57 سال حكومت دیكتاتوری پهلوی در قالب ساختارهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بود.

تبریز و آذربایجان در كمتر از یك قرن دو نقش عمده در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران ایفا كرده كه قیام 29 بهمن ماه سال 1356 مردم تبریز در دوره استبداد رژیم پهلوی و كنار آن قیام و نهضت مشروطیت كه خاستگاه اصلی آن تبریز بود، توانست سلسله جنبان نظام های استبدادی را به خطر انداخته و بساط ظلم و زور را از جامعه ایرانی برچیند، هر چند بررسی نتایج تاریخی این دو قیام متفاوت از یكدیگر بود، اما وجه اشتراك آنها قیام علیه ظلم، فساد و آزادی خواهی مردم این خطه بوده است.

نهضت مشروطیت و قیام 29 بهمن ماه مردم تبریز تاثیر عمیق و سرنوشت سازی بر تاریخ تحولات سیاسی ایران داشت.

قیام 29 بهمن ماه تبریز هرچند توسط رژیم خونخوار حاكم با خشونت و گلوله پاسخ داده شد، اما مردم خشمگین تمام نمادهای سلطه و رژیم شاهنشاهی را آتش زدند كه این برای سلطنت پهلوی بسیار دردآور و در عین حال دارای پیام های واضح از مبارزات انقلابی به دربار شاه بود، چراكه این قیام تعارض بین ملت و حكومت را به وضوح نشان داد و آغازگر قیام عمومی در سراسر ایران شد كه در 22 بهمن 57 منجر به فروپاشی و سقوط كامل رژیم گردید.

به گزارش ایرنا، تنها چند روز قبل از 29 بهمن، با صلاحدید آیت الله شهیدمحمدعلی قاضی طباطبایی تصمیم بر این شد برای بزرگداشت چهلمین روز شهدای 19 دی ماه سال 56 شهر قم مجلس ختمی درتبریز برگزار شود و به همین مناسب، روز جمعه 28 بهمن ماه 1356 اعلامیه ‌ای با عنوان دعوت مردم به برگزاری مراسم چهلم شهدای قم در مسجد قزللی و در شهر پخش شد كه به امضای یازده نفر از علما و روحانیون بزرگ آذربایجان همچون حضرات آیات قاضی طباطبایی، غروی، قزلجه‌ای و انگجی رسید.

ساعت 9 صبح روز 29 بهمن ماه سال 56، مردم برای شركت در مراسم اربعین شهدای قم در مقابل مسجد قزللی تجمع و منتظر شروع مراسم بودند كه سرگرد \' حق شناس \' رییس كلانتری شش تبریز دستور داد درب مسجد را ببندند.

حق شناس، وقتی دوباره به همان محل مراجعه كرد و دید همچنان مردم در حال رفت و آمد هستند، با لحن اهانت آمیزی گفت: مگر من نگفته بودم درب این طویله را ببندید!

كه در این زمان مردم تاب تحمل اهانت به مسجد را نداشته و رفتار و گفتار او را بی‌ جواب نگذاشتند.

در این هنگام نیروهای شهربانی شروع به تیراندازی ‌كردند و \' محمد تجلایی \' اولین شهیدی بود كه در آن روز به­ دست سرگرد حق‌ شناس به شهادت ‌رسید.

به دنبال این جریانات، مردم به خروش آمده و جنازه شهید تجلایی را بالای دست گرفته و تظاهرات گسترده‌ای را ابتدا در منطقه بازار و سپس در خیابان های اطراف آغاز كردند، به طوری كه حركت مردم به سمت مركز شهر و پیوستن جوانان پرشور و انقلابی به آنها، با آتش زدن سینماها، مشروب فروشی‌ها، مقر حزب رستاخیز و بانك صادرات كه در اختیار بهایی‌ها بود، این قیام گسترده تر گردید.

تنها چند دقیقه از این جریان ابتدایی نگذشته بود كه تمام شهر تبریز به دست تظاهركنندگان افتاد و نیروهای شهربانی كه فاقد توانایی لازم برای مقابله بودند، راه چاره را تیراندازی مستقیم به مردم دیدند كه البته با ادامه ناآرامی ها نیروهای كمكی از ارتش نیز برای جلوگیری از سرایت قیام به نقاط دیگر شهر نیز وارد شهر شدند.

مردم انقلابی كه تا ساعات ظهر كنترل شهر را از دست مأموران رژیم خارج كرده بودند، به دستور سپهبد \'آزموده\' استاندار وقت آذربایجان شرقی، ارتش وارد عمل شد و با كامیون‌های پر از سرباز و تانك‌های خود صحنه‌ای خونین در شهر به وجود آورده و ده‌ها نفر را به شهادت رسانده و صدها نفر را زخمی كردند.

در برخی منابع رسمی رژیم ستمشاهی از جمله روزنامه های كیهان و رستاخیز، تعداد شهدا را شش تا 9 نفر اعلام و بعضی منابع نیز با توجه به ابعاد و وسعت قیام و كشتاری كه نیروهای امنیتی و مأموران ساواك به راه انداخته بودند، شمار تلفات این قیام را 560 نفر اعلام كردند.

در این حال اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان اروپا در 9 اسفندماه سال 1357 با صدور اعلامیه ای تعداد شهدا و مجروحان قیام تبریز را 400 نفر ذكر كرد.

بیشتر منابع، تعداد مجروحان این قیام تاریخی را 125 نفر ذكر كردند كه البته نباید از نظر دور داشت كه بسیاری از مردم به دلیل هراس از اینكه مجروحانشان به دست ساواك بیفتد، از انتقال آنان به بیمارستان خودداری كرده بودند.

تعداد دستگیر شدگان قیام 29 بهمن تبریز نیز بین 504 تا 608 نفر متغییر بوده است.

آمار دقیق شهدای این قیام خونین كه پس از پیروزی انقلاب اسلامی به دست آمد، 14 نفر بود كه عبارتند از: محرم جبراییلی، سیدحسن جدیری، محمدباقر رنجبرآذرفام، پرویز حسن زاده، بهمن اره چی، حبیب تقی نژاد شتربانی، ضربعلی فتحی، محمد تجلایی، جعفر درگاهی، اصغر علیزاده شیخ احمدلو، قربانعلی شاكری، بالاآقا كشاورزی، سیدفیض صالح الوندی و غلامعلی نجفیان پور.

واكنش رژیم و شخص شاه نسبت به این قیام تاریخی در نوع خود جالب توجه بود، كه در این زمینه و با توجه به اینكه تبریز به لحاظ جغرافیایی به شوروی سابق نزدیك بود، رژیم شاه از این امر سوء استفاده كرده و قیام تبریز را به عوامل خارجی از جمله كمونیست ها نسبت داد كه البته رژیم برای اثبات این ادعا، هیچ­گونه دلیلی نداشت.

اما شاید واكنش و پیام امام خمینی (ره) درباره قیام 29 بهمن تبریز بسیار زیبا و به بهترین شكل ممكن بود كه در آن آمده است:

\' سلام بر اهالی شجاع و متدین آذربایجان عزیز، درود بر مردان برومند و جوانان غیرتمند تبریز، درود بر مردانی كه در مقابل دودمان بسیار خطرناك پهلوی قیام كردند و با فریاد مرگ بر شاه خط بطلان بر گزافه گویی‌های او كشیدند. زنده باشند مردم مجاهد عزیز تبریز كه با نهضت عظیم خود مشت محكم بر دهان یاوه ­گویانی زدند كه با بوق‌های تبلیغاتی، انقلاب خونین استعمار را كه ملت شریف ایران با آن صد در صد مخالف است انقلاب سفید شاه و ملت می‌نامند و این نوكر اجانب و خود باختۀ مستعمرین را نجات دهنده كشور می‌شمارند.

من نمی‌دانم با چه زبانی به اهالی محترم تبریز و به مادران داغدیده و پدران مصیبت كشیده، تسلیت بگویم. با چه بیانی این قتل عام‌های پی در پی را محكوم كنم.\'

بدون تردید قیام 29 بهمن ماه سال 1356 مردم تبریز، یكی از نقاط عطف انقلاب اسلامی محسوب می‌شود كه در منابع گوناگون به عنوان یكی از ریشه‌های اساسی انقلاب اسلامی ایران ذكر شده است، چون باعث شكل گیری سنت \'چهلم‌ها\' در كشور شد و قیام مردمی را از شهری به شهر دیگر سرایت داد و به ترتیب یزدی‌ها، شیرازی‌ها، جهرمی‌ها، كازرونی‌ها و در نهایت همه ایران بپا خاستند.

این قیام تاریخی ماهیتی كاملا اسلامی و مذهبی داشت، چراكه خاستگاه آن مسجد بود و دیدگاهش را از مراجع و علما وام گرفته بود.

گزارش از: سیدیحیی مرتضائی