اجلاس بيست و سوم اتحاديه عرب با غيبت ملك عبدالله و اميرحمدبن خليفه و سقوط حسني مبارك، بن علي، قذافي و صالح تا حدي فضاي جديدي را تجربه كرد و درعين حال آينده متفاوتي را به تصوير كشيد از اين رو مي توان اجلاس اخير بغداد را «نقطه آغاز» يك روند در متن 22 عضو اتحاديه عرب كه نزديك به 14ميليون كيلومتر مربع و حدود 400ميليون جمعيت را در خود جاي داده است، به حساب آورد. دراين خصوص گفتني هايي وجود دارد:
1- اتحاديه عرب درسال 1324 ش- سه سال پيش از اشغال رسمي فلسطين توسط رژيم صهيونيستي- با ابتكار چهار كشور خط مقدم مواجهه با اين رژيم- مصر، اردن، لبنان و سوريه- - و دو عضو پشتيبان- عربستان و عراق- و با هدف جلوگيري از اشغال فلسطين توسط آژانس دست نشانده انگليس- مركز اروپايي گسيل يهوديان به فلسطين- تشكيل و پس از مدتي با پيوستن بقيه كشورهاي عربي آفريقا و آسياي جنوب غربي، به بزرگترين نهاد عربي تبديل شد. با توجه به اينكه موضوع فلسطين و آزادسازي آن مهمترين شاخص در ارزيابي موفقيت يا ناكامي اين اتحاديه به حساب مي آيد مي توان گفت: اتحاديه 67 ساله عرب و بالطبع اعضا و راهكارها و ايدئولوژي حاكم بر آن تا اينجا موفقيتي دربرنداشته است.
از سوي ديگر مي توان گفت اتحاديه عرب از آنجا كه هر ابتكار عربي پيرامون فلسطين را به خود محدود و معطوف كرد، عملا فرصت هاي فراواني از ملل عرب را از بين برد و حتي در مقاطعي- از جمله در سال هاي اخير- به مقابله با ابتكارهاي ضداسرائيلي برخاست و لذا بيراه نيست اگر بگوئيم درحاليكه در شرايط فلسطيني ها بهبود عمده اي روي نداده است، اتحاديه عرب به مخاصمه با فلسفه وجودي خود برخاسته است.
2- اجلاس بيست و سوم اتحاديه عرب اگرچه به نسبت اجلاس هاي قبلي- طرابلس و دوحه- با حضور تعداد بيشتري از سران عرب و تعداد بيشتري از هيئت هاي ديپلماتيك عربي برگزار شد اما درعين حال گوياي اختلافات عمده در ميان كشورهاي عربي بود، برخورد بسيار سرد عربستان و حتي تقابل اين كشور با اجلاس- روزهاي 8، 9 و 10فروردين- بغداد به وضوح از نارضايتي عربستان از روند تحولات در حوزه عربي و ناكامي اين كشور در هدايت تحولات اين حوزه حكايت كرد. رسانه هاي سلطنتي عربستان در توجيه اين موضوع، عدم مشاركت فعال عربستان را به بي اعتباري اين اتحاديه نزد شهروندان عرب ربط دادند. روزنامه عكاظ نوشت: «جوامع عربي براي نشست هاي سران اتحاديه عرب اهميتي قايل نيستند زيرا هميشه با تشتت همراه بوده است.» اما واقعيت اين است كه عربستان طي سال هاي اخير و بخصوص در يك سال اخير براي تسلط بر كشورهاي عربي به تلاش گسترده و صرف هزينه هاي كلان دست يازيده است ولي حتي عليرغم فرورفتن دو رقيب عمده عرب اين كشور- عراق و مصر- در مسايل داخلي خود، سعودي ها نتوانسته اند تحولات سياسي عربي- در دو سطح دولتي و مردمي- را مديريت نمايند در واقع غيبت ملك عبدالله و بسنده كردن حضور در سطح مديركل وزارت خارجه نشان داد كه عربستان در وجه اثباتي چندان توانمند نيست. از اين رو عربستان سعودي ترجيح داد كه به بازي با كارت «شوراي همكاري خليج فارس» ادامه داده و حتي نقش اين شوراي 6نفره را در مقابل اتحاديه 22نفره برجسته نمايد.
3- قبل از برگزاري اجلاس بغداد و در جريان آن، كشورهاي محور سعودي شوراي همكاري خليج فارس كه نتوانسته بودند مانع برگزاري اجلاس بغداد و نيز مانع حضور حداكثر هيئت هاي ديپلماتيك عرب در اين اجلاس شوند، فشار خود را متوجه دستور كار اجلاس كردند تا از يك سو حمايت از انقلاب هاي اسلامي كشورهاي عربي محدود شود و از سوي ديگر بحث انقلاب ها به 4تا 5كشور محدود بماند. حدود چهار روز پيش از نشست كارشناس ها- روز سه شنبه 8فروردين- وزير خارجه امارات نامه اي بعنوان كشورهاي حاشيه جنوبي خليج فارس به مقامات ارشد عراقي تسليم كرد كه در آن چند نكته اساسي بعنوان شرط شركت كشورهاي متبوع آمده بود: عدم دعوت از بشار اسد، رأي دادن عراق به سلب مشروعيت دولت سوريه، عدم طرح موضوع بحرين در اجلاس و اجازه طرح پرونده طارق هاشمي در اجلاس و موكول كردن نحوه برخورد با او به رأي هيئت هاي اعزامي و در نهايت طرح نگراني عربي از برنامه هسته اي ايران.
با عزيمت وزير خارجه امارات، دولت عراق در شرايط پيچيده اي قرار گرفت چراكه موضعگيري صريح در مقابل نامه منتسب به شوراي همكاري خليج فارس مي توانست به عدم شركت تعداد قابل توجهي از كشورهاي عربي منجر شده و علاوه بر آن احياناً جلسات وزراي خارجه و سران اتحاديه را به تشنج بكشاند دولت عراق راه ميانه اي را در پيش گرفت از بشار اسد براي حضور در اجلاس سران دعوت نكرد و در همان حال با مطرح شدن پرونده سوريه در اجلاس هم مخالفت كرد از طرح موضوع بحرين و موضوع هسته اي ايران در اجلاس اتحاديه ممانعت كرد و زير بار طرح موضوع طارق هاشمي معاون رئيس جمهور عراق كه به همكاري در حداقل 123فقره عمليات تروريستي در عراق متهم است، نرفت.
در اين ميان حضور امير كويت و اعزام يك هيئت عالي رتبه از سوي عمان ثابت كرد نامه اي كه وزير خارجه امارات آورده بود موضع همه اعضاي شوراي همكاري نبوده است از سوي ديگر در نطق برخي از هيئت هاي شركت كننده از جمله نطق نبيل العربي دبيركل اتحاديه عربي و امير كويت اشارات بسيار كمرنگي به بحث هسته اي ايران شد و در مقابل نوري المالكي هم در نطق خود- كه در شبكه هاي الجزيره قطر و العربيه سعودي كاملاً حذف شد- بطور ضمني به مسئله بحرين و لزوم تن دادن رژيم هاي سلطنتي به اصلاحات پرداخت.
علاوه بر آن برخلاف بيانيه 9ماده اي نهايي اجلاس بغداد- دبيركل اتحاديه عرب و بعضي ديگر از هيئت هاي نمايندگي بطور پررنگ موضوع سوريه را مطرح كردند و رسانه هاي غربي و جناح محافظه كار و وابسته عرب هم اين بخش را بسيار برجسته كردند و در واقع مباحث اساسي توافق شده توسط اكثر 22عضو اين اتحاديه را به سرقت بردند. در موضوع طارق هاشمي هم محور سعودي با توافق اقليم كردي، طارق هاشمي را فراري داد او اينك در قطر است. در مجموع به نظر مي آيد محور عربستان كه نتوانسته در كشورهاي شمال آفريقا نفوذي پيدا كند و در آسياي جنوب غربي هم بسياري از نقاط استراتژيك را از دست داده و با چالش گسترش انقلاب هاي اسلامي عربي مواجه مي باشد، در تلاش هست تا با فربه سازي شوراي همكاري انزواي رو به افزون خود در ميان اعضاي اتحاديه را جبران نمايد. بر اين اساس از چندي پيش زمزمه اضافه شدن دو پادشاهي مراكش و اردن به اين شورا از سوي عربستان مطرح شده است اگر اين اتفاق بيفتد، جهان عرب به دو قطبي رژيم هاي پادشاهي و رژيم هاي جمهوري تبديل مي شود كه البته روند تحولات از آب شدن رژيم هاي وابسته به آمريكا اعم از آن كه پادشاهي باشند يا جمهوري حكايت مي نمايد.
4- اجلاس بغداد در شرايط خاصي برگزار شد و از اين رو توجه خاصي به آن مبذول گرديد؛ از يك طرف اين اولين اجلاس پس از واژگوني چهار رژيم وابسته به غرب در مصر، تونس، ليبي و يمن و شكل گيري دولت هاي جديد و نيز مواجه شدن چهار دولت ديگر وابسته به غرب با انقلاب هاي مشابه- بحرين، عربستان، مراكش و اردن بود، از سوي ديگر اولين اجلاس در «عراق مستقل» و به معناي پذيرش غربي دولت اسلام گراي نوري المالكي و نظم نوين عراق بود. درواقع اين اتفاقات در كنار مواضع شناخته شده الجزاير، سودان، سوريه، لبنان، كومور و موريتاني نسبت به عربستان و جناح عربي آن تركيب 11- 11 اتحاديه را به نمايش گذاشت اينك عراق موضع سياسي 11 عضو را نمايندگي مي كند و اين به معناي پايان سيطره جناح وابسته و ديكتاتور عرب بر اين اتحاديه مي باشد اما البته هنوز راه زيادي تا هويت يابي اسلامي انقلابي اتحاديه وجود دارد ولي اين راه آغاز شده است موضع گيري صريح عربستان و بي اعتبار خواندن اتحاديه عرب از سوي مقامات اين كشور نشان از قطع اميد عربستان داشته و اين گام اول در هويت يابي انقلابي اين اتحاديه مي باشد.
5- در داخل عراق، همه اركان حكومتي- طالباني، مالكي و نجيفي- حضور داشتند و اجلاس با وضع آبرومندي برگزار شد و از نظر امنيتي هم اتفاق خاصي نيفتاد و ساختار سياسي و امنيتي عراق ثابت كرد كه توانايي و صلاحيت سياسي و امنيتي لازم را دارد. درحالي كه رسانه هاي وابسته به آمريكا و انگليس- از جمله بي بي سي، دويچه وله، VOA و راديو فردا- سعي در القاء ناامني و ناتواني سيستم امنيتي و انتظامي عراق تا روز اجلاس سران - پنجشنبه 10 فروردين- داشتند كه خود دليل واضحي است بر اينكه آنان نظم نوين عراق را نمي پسندند و به موازات آن نشانه روشني بر استقلال اين كشور نيز هست. در عين حال اجلاس بغداد دو غائب عراقي هم داشت؛ «مسعود بارزاني» و «ايادعلاوي» و از قضا اين موضوع حاشيه اي به متن خبر رسانه هاي محور غرب و عربستان تبديل شد. علاوه بر آن مسعود بارزاني طي روزهاي منتهي به برگزاري اجلاس بغداد از قريب الوقوع بودن جدايي كردستان از عراق خبر مي داد تا مخاطب گمان كند، عراق در آستانه جنگ داخلي قرار دارد. اياد علاوي نيز به عنوان رهبر فراكسيون العراقيه در روزهاي منتهي به اجلاس بغداد از خارج كردن وزراي اين فراكسيون از كابينه مالكي خبر مي داد تا مخاطب گمان كند، عراق در آستانه درگيري داخلي قرار دارد كه البته بارزاني و علاوي از اين مواضع تند طرفي نبستند و دستگاه هاي قانوني عراق- ساختار نظم نوين- در وضعي يكپارچه اجلاس را با موفقيت برگزار كردند. فرار طارق هاشمي به قطر سه روز پس از اجلاس بغداد هم ضمن آن كه پرده سعودي بودن بحث تجزيه كردستان و جنگ داخلي عراق را بالا زد، شكست اين دو پروژه را هم به اثبات رساند. در واقع همه فهميدند دو كشور عربستان و قطر در پشت صحنه انفجارها و ترورهاي سال هاي اخير عليه مردم مظلوم عراق هستند. در عين حال اين نكته را هم نبايد از نظر پنهان داشت كه بي ثباتي عراق طرح مشترك آمريكا، اروپا، عربستان، قطر، تجزيه طلبان داخلي و تروريست ها و در يك كلمه جبهه آمريكايي صهيونيستي است و بعيد نيست كه طي روزها، هفته ها و ماه هاي آينده شاهد به اجرا درآمدن پرده هاي جديدي از اين سناريوي احتمالا خونين باشيم.
سعدالله زارعي