معنای پاسخ گویی

پاسخ گویی، عبارت است از ارائه عملکردهای واقعی در قبال تعهّدات و مسئولیت ها، و داشتن توجیه و دلیل کافی در برابر آنچه انجام داده شده است. مقام معظم رهبری در تبیین این مفهوم می فرماید:«می خواهم بگویم هر کاری می کنید، باید طوری باشد که برای آن استدلال و توجیه قانع کننده ای داشته باشید. اگر از شما پرسیدند چرا این سرمایه گذاری را کردید، چرا این اقدام را کردید، چرا آن اقدام را نکردید، بگویید با این استدلال. البتّه ممکن است این استدلال غلط باشد و همه آن را نپسندند، اما شما استدلال داشته باشید. پاسخ گو بودن یعنی این. در پیشگاه خدای متعال هم همین طور است، اگر پیش خدای متعال استدلال داشته باشیم؛ چنانچه استدلال ما غلط باشد، خدای متعال اغماض می کند».

مناسب ترین زمان پاسخ گویی

بدیهی است زمانی پاسخ گویی مطرح می شود که در مدتی مناسب، اختیارات و امکانات لازمِ انجام کاری به کسی داده شود و سپس از او در قبال مسئولیتی که داشته است و عملکردی که ارائه کرده، سؤال می شود. مقام معظم رهبری هم در شرایطی موضوع پاسخ گویی را مطرح کردند که زمینه از هر جهت اقتضای آن را داشت. ایشان دراین باره فرموده است:«خصوصیت سال 83 در این است که دستگاه های مهمّ و اساسی کشور، فصل جدیدی را طی می کنند و به دوره جدیدی قدم می گذارند. سال 83، آخرین سال دولت خدمتگزار کنونی است. همچنانکه در اواسط سال 83، مدت مسئولیت پنج ساله اوّل قوه قضائیه به پایان می رسد و در اوایل همین سال هم مجلس ششم شورای اسلامی، دوران مسئولیت خودش را به پایان می برد؛ همان طور که برخی دستگاه های مهم تأثیرگذار کشور، دوره هایی را طیّ می کنند و به پایان دوره مسئولیت های خودشان می رسند».

پاسخ گویی از چه چیز؟

در امر پاسخ گویی، توجه به این نکته بسیار مهمّ است که هر کس درباره آن بخش از مسئولیت ها و کارهایی که بر عهده او بوده، باید پاسخ گو باشد. مقام معظم رهبری در این باره می فرماید: «دولت خدمتگزار، قوّه قضائیه و مجلس شورای اسلامی، به مردم پاسخ دهند که آنچه به عنوان شعار کار خود بر زبان آورده اند و هم چنین آنچه مطالبات عمده رهبری در این سال ها بوده است، چگونه تحقق بخشیده اند. مسئولان دولتی و قوه قضائیه و مجلس شورای اسلامی به مردم بگویند که برای خدمت به عموم ملّت ایران، برای تولید علم، برای استقرار عدالت و رفع فقر و فساد و تبعیض در جامعه، برای نهضت عدالت خواهی و برای نهضت مبارزه با فساد، چه اقدامات عمده ای را انجام داده اند».

پاسخ گویی به چه کسی؟

در عرف جاری نظام مدیریتی جامعه، مسئولان هر بخش، بر اساس یک روال اداری مشخص، به مسئولان بالادست خود گزارش هایی از چگونگی پیشرفت کارها ارائه می کنند؛ اما آنچه در پیام مقام معظم رهبری آمده، این است که این بار همه مسئولان سه قوّه به مردم پاسخگو باشند و آنگاه تصریح دارند که این کار در حقیقت پاسخ به خود، خدا و مردم هم هست؛ چرا که در درجه اوّل، کارگزاران نظام اسلامی در قبال وجدان خود مسئول اند و برای اینکه دچار عذاب وجدان نشوند، باید در انجام وظایف خود بکوشند. در مرحله دوم، چون از طرف مردم به این کار برگزیده شده اند، از باب حقّ الناس باید در حدودی که عهده دار مسئولیتی شده اند، به آنان پاسخ دهند. در مرحله بالاتر از همه اینها، باید به خداوند پاسخگو باشند که تمام این امکانات و پُست ها و مسئولیت ها، امانتی از طرف خداوند بوده است تا اموری را به انجام برسانند. اگر در این امر کوتاهی کرده باشند، در درگاه پروردگار عالم مورد مواخذ قرار می گیرند.

فایده پاسخ گویی مسئولان

پاسخ گویی در قبال مسئولیت ها، شیوه ای است که افزون بر افزایش کارآیی مسئولان، زمینه هر چه بیشتر همکاری آن ها را در پیشبرد اهداف کلان نظام اسلامی هموار ساخته، به دفع موانع موجود کمک می رساند. از طرف یگر، با روشن شدن نقاط ضعف و قوّت کارهای گذشته، بستر برداشتن گام های بزرگ بعدی آماده می شود. مقام معظم رهبری در پیام خود در این باره می فرماید: «مطمئنا در این پاسخ گویی، حقایق شیرین و بسیاری برای مردم روشن خواهد شد و خدمات بزرگی که انجام گرفته است، به مردم گفته خواهد شد. در این پاسخ گویی، مسئولان به کمبودها و نواقصی در کار خود پی خواهند برد که آنها را برطرف خواهند کرد».

پیشگامی در پاسخ گویی

با نگاهی به سیره مقام معظم رهبری، می یابیم که ایشان نیز همانند حضرت امام رحمه الله در امر خدمتگزاری از یک سو و پاسخگویی از سوی دیگر پیشرو مسئولان هستند. برای مثال، آنجا که از طرف خبرگان رهبری طرح بررسی و ارزیابی کارکرد دفاتر و نمایندگی های مقام معظم رهبری مطرح می شود، معظم له با کمال احترام، آمادگی خود را اعلام می کنند و در این باره، رهنمودهایی راهگشا و اساسی ارائه می دهند تا هرچه کامل تر و دقیق تر این امر به انجام رسد. یکی از نمایندگان خبرگان در این باره می گوید: در یکی از جلساتی که بزرگان خبرگان با مقام معظم رهبری داشتند، از ایشان درخواست کردند که می خواهیم اعمال نمایندگان و دفاتر شما را بررسی کنیم. ایشان هم قبول کرده و فرمودند: این بیت من و این دفتر من همه در اختیار شماست و هر وقت و هر گونه بخواهید، می توانید وارد عمل شوید و در این مورد هم خود ایشان ارشادات و رهنمودهایی ارائه فرمودند که کار کمیسیون نظارت و تحقیق را آسان تر می کرد و روند آن را تسریع می بخشید.

توصیه به پاسخ گو بودن دولت

مقام معظم رهبری، در یکی از دیدارهایی که با رئیس جمهور و هیئت دولت داشتند، شاخصه های اصلی حرکت دولت را در قالب طرح «هفت نصیحت» برای آنان بیان کردند که یکی از آنها، موضوع پاسخ گو بودن اعضای هیئت دولت بود. ایشان در این باره فرمودند:«نصیحت چهارم ما، پاسخ گو بودن است. پاسخگو بودن در مقابل مجلس و قانون، یک روال معمولی دارد. من می خواهم از این یک قدم بالاتر بروم. می خواهم بگویم هر کاری می کنید، باید طوری باشد که برای آن استدلال و توجیه قانع کننده ای داشته باشید. اگر از شما پرسیدند چرا این سرمایه گذاری را کردید،... بگویید با این استدلال... آنجایی که استدلال را صوری درست کردیم، دیگران می فهمند؛ نه، باید استدلالی باشد که واقعا خود ما را قانع کند».

پاسخ در پیشگاه الهی

بدون تردید همه انسان ها به خاطرمجموعه اعمال و رفتارهایی که انجام می دهند، روزی در محکمه عدل الهی بازخواست خواهند شد. مقام معظم رهبری در این باره می فرماید:«وقتی انسان بعضی از این آیات قرآن را مرور می کند، واقعا تکان می خورد... در آن عرصه عجیب و هول انگیز، یکی یکی کارها و حرکات و حرف ها و اعمال و حتی گاهی تصوّرات ما زنده خواهد شد و مورد مداقّه قرار خواهد گرفت. هر کس مثقال ذره ای کار نیک یا بد انجام دهد، آن را خواهد دید. شما خود آن خیر و شر را در قیامت می بینید. خود آن عمل آنجا در مقابل ما مجسّم و زنده خواهد شد. لحظه لحظه های زندگی ما در زیر پرتو نافذ و بصیرت الهی است؛ به همان بیان عارفانه و برخاسته از بصیرت کامل آن انسان الهی و عبدصالح که فرمود: عالم محضر خداست. ما الآن در محضر خدا هستیم و خدای متعال به زوایای فکر و ذهن ما واقف است. با این فکر، ما کارگزاران حکومت اسلامی باید به وظایف این برهه حساس توجه کنیم و به آنها عمل نماییم».

توجه به حسابرسی پروردگار

مقام معظم رهبری در باره توجه به نظارت الهی می فرماید:«باید خدا و مرگ و سؤال الهی و محاسبه الهی را از یاد نبریم. اگر سرو کار ما به یک بازجوی بشرِ ضعیفِ کم اطلاع بیفتد یا احتمال بدهیم که خواهد افتاد، حواسمان را جمع می کنیم. آن وقتی که از کار خسته می شوید، آن وقتی که احساس می کنید چه لزومی دارد کار را دنبال بکنم، آن وقتی که پای یک رفاقت در میان می آید، آن وقتی که پای یک افزون طلبی و خودخواهی و شخصی اندیشی در میان می آید، آن وقتی که پای یک قضاوت باطل نسبت به برادر مسلمان در میان می آید، آنجا به یاد این آیه بیفتید: ای وای بر ما! این چه کتابی [نامه اعمال] است که هیچ عمل کوچک و بزرگی را فرو نگذاشته، مگر اینکه آن را به شمار آورده است؟... دیگران اینها را ندارند. نظام هایی که به خدا و قیامت اعتقاد ندارند، بسته به زرنگی شان،[وقتی]... چشم های حساب گر و حسابرس دنیایی ببینند، قاضی نبیند، دادگاه نفهمد، بازرس نفهمد، مافوق نفهمد، مسئله به همینجا خاتمه پیدا می کند؛ ما این طور نیستیم، ما آنجایی که دیگران نمی فهمند، آنجایی که دیگران تشخیص نمی دهند، اول مشکل ماست».

پاسخ گویی و محاکمه در برابر تاریخ

یکی از جاهایی که مسئولان حکومت ها باید در برابر آن پاسخگو باشند، تاریخ است. مقام معظم رهبری در این باره می فرماید: «برادران عزیز، از ما سؤال خواهد شد. ما در دو جا محاکمه می شویم: یکی در تاریخ که آینده درباره ما قضاوت خواهد کرد... من این نکته را فراموش نمی کنم که در آن سال های اختناق، همیشه در حوزه های علمیه و در جمع های مبارزی و روشنفکری، ماها در بین خودمان آن کسانی را که در فاصله بین سال های 20 و 32 ـ که اختناق مجدد رضاخانی بر این مملکت مسلط شد ـ کاری نکرده بودند، محاکمه می کردیم و می گفتیم: در آن ده، دوازده سالی که مقداری گشایش بود و می شد کاری کرد، چرا کاری نکردند... از ما سؤال خواهند کرد که فرصت گران بهایی در اختیار شما قرار گرفت، در این فرصت چه کردید؟ آیا همه ما به وظیفه خود عمل کردیم یا نه؟ اگر ما ذره مثقالی کوتاهی کرده باشیم، زیر ذره بین ها مورد مداقه و مؤاخذه قرار خواهد گرفت».

پاسخ گویی، راه شناخت قوّت و ضعف ها

یکی از راه های اساسی شناسایی نقاط ضعف و قوّت یک نظام حکومتی، پای بندی به مسئله پاسخ گویی به مردم و صاحب نظران است. مقام معظم رهبری در تبیین حقیقت پاسخ گویی مسئولان نظام می فرماید: «پاسخ گویی، در واقع یک نوع کارنامه خوانی است؛ مثل یک دانش آموزی که در پایان سال تحصیلی کارنامه خود را می خواند. هم خود او می خواند، هم اولیای او می خوانند. نقاط قوّت خود را می شناسد، نقاط ضعف خود را هم می شناسد. نمره ای که مایه خرسندی اوست، او را به ادامه این کار تشویق می کند و نمره ای که مایه سرشکستگی اوست، او را به جبران این سرشکستگی وادار می نماید. مجموع نمره های خوب و بد، معدل یک دانش آموز است و مجموع معدل های دانش آموزان یک کلاس، معدل این کلاس است و نشان دهنده اینکه آیا اداره کنندگان این کلاس، از عهده پیشبرد دانش آموزان بر آمده اند یا نه. سهام داران مدرسه را به فکر وادار می کند، می فهمند، تشخیص می دهند که اداره کنندگان این مدرسه خوب از عهده بر آمده اند یا نه و تصمیم می گیرند».

نقد و پاسخ دهی ،رمز تداوم انقلاب و اصلاحات

مقام معظم رهبری، ضمن اشاره به اصل اصلاح به عنوان ضروری ترین نیاز جوامع، رمز تحقق آن و همین طور تداوم هدف های مهمّ انقلاب و نظام را، توجه به ارزیابی کارکردها و پاسخگویی به مردم و مطالبه مستمر مردم از مسئولان ذکر کرده، می فرماید: «اعتقاد شخصی من این است که امروز نظام جمهوری اسلامی با تجربه 25 ساله خود، می تواند این راه را با قوّت و شدّت ادامه دهد، مشروط به این که مسؤولان دستگاه های مختلف در درجه بعد، مردم را که صاحبان این انقلاب اند، در جریان قرار دهند... . خود مسئولان دستگاه ها ببینند که نقاط منفی آنها کدام است[و] در نابود کردن عوامل نقاط منفی سعی و تلاش کنند. البتّه پشتوانه و ضامن این کار، آگاهی، مطالبه و خواست مردم است. اگر این کارها انجام بگیرد، این همان اصلاح انقلابی است».

ملاک ارزیابی پاسخ های مسئولان

مقام معظم رهبری، در پیام نوروزی سال 1383، دو معیار شخصی را برای سنجش و ارزیابی عملکردهای مسئولان ذکر کردند. نخست شعارها و ایده هایی که سران سه قوه اصلی و مسؤولان دستگاه ها به عنوان اهداف و برنامه های خود مطرح کرده اند و دوم، مطالبات رهبری نظام در سال های اخیر. در حقیقت پاسخ گویی مسئولان، باید دو شاخه اصلی داشته باشد. اوّل میزان واقعی تحقق شعارها و اهدافی که در بدو قبول مسؤولیت یا در طول دوران تصدی امور مطرح کرده اند و دوم، میزان تلاش آنان برای تحقق مطالبات رهبری نظام. بی تردید تمام این اهداف و مطالبات هم وقتی مورد پذیرش است که همه این طرح و برنامه ریزی ها، در راستای حاکمیت احکام و ارزش های الهی و تحقق کرامت والای انسانی تمامی افراد جامعه اسلامی باشد؛ چرا که هدف اساسی از تشکیل اصل نظام اسلامی، تحقق این امور است.

مردم، تصمیم گیران اصلی درباره پاسخگویی ها

پاسخ گویی، وظیفه اساسی هر کارگزار اسلامی است و تصمیم گیری در مقابل پاسخ های ارائه شده، حقّ مردم می باشد. آنها با مشاهده نوع پاسخ های مسئولان نظام، آنها را با واقعیت های موجود می سنجند. آنگاه که کارکردهای کارگزاران نظام را مطابق اهداف و برنامه های مورد نظرشان دیدند، از آنها حمایت کرده، به تداوم و پیشرفت و حل مشکلات کمک می نمایند و در صورت مشاهده نواقص و نارسایی ها، اصلاح این موارد را خواستار می شوند. مقام معظم رهبری در این باره می فرماید: «در یک نظام اجتماعی و سیاسی و در نظام جمهوری اسلامی، کارنامه دستگاه ها، معدل آن دستگاه ها را مشخص می کند. معدل دستگاه های مختلف، معدل هر قوه از قوای سه گانه و دستگاه های عمده کشور را مشخص می کند و مجموع معدل قوای سه گانه، معدل نظام را معیّن می کند. سهام داران نظام، ملت ایران اند. شما ملّت ایران، صاحب نظام جمهوری اسلامی هستید. شما با شناخت معدّل دستگاه ها و بر اساس آن، با شناخت اینکه چقدر مدیران کشور از عهده کار خود بر آمده اند، درباره مدیران کشور تصمیم گیری می کنید. این، یک نظام سالم است. ساخت قانون اساسی هم ما به این سمت هدایت و به ما کمک می کند».