به گزارش شیرازه به نقل از تسنیم، فرهنگ و هنر عاشورایی در واقع فرهنگ، هنر و رفتاری از مردم است که از نهضت عظیم عاشورا گرفته شده و در ایران به رنگ‌ها و شکل‌های مختلف در میان مردم در جریان است.

در این میان استان فارس و به‌ویژه شهر شیراز به دلیل سابقه دیرینه در فرهنگ و هنر و تمدن نقش ویژه‌ای در بیان نهضت عاشورا در قالب‌های مختلف هنری و آداب و رسوم دارد که عدم توجه به برخی از این آداب و رسوم‌ها سبب شده که در خطر فراموشی قرار گیرند.

با امیرحسین حکمت‌نیا، مشاورگردشگری معاونت فرهنگی و اجتماعی شهرداری شیراز و پژوهشگر رشته گردشگری، در باب این آداب و رسوم به ویژه تعزیه و راه‌های حفظ این آداب و رسوم گفت‌وگویی انجام دادیم که در ادامه می‌خوانید:

درباره نخستین بارقه‌های فرهنگ و هنر عاشورایی در استان فارس بگوئید؟

استان فارس نخستین حکومت شیعه مذهب را در ایران داشته است، حکومت آل بویه در سده 4 هجری قمری نخستین حکومت شیعه مذهب است و یازده قرن پیش به استناد کتب و نوشته‌های قدیمی دیلمیان در این استان نخستین معماری متاثر از عاشورا را ایجاد کردند که همان سقاخانه‌ها است و به یاد حضرت عباس(ع) ایجاد شد.

این نهضت سقاخانه‌سازی کماکان ادامه دارد و اکنون نیز شهرداری شیراز در حال ساخت سقاخانه‌های متعدد در شهر شیراز است پس از آن معماری‌های عاشورایی در زمان صفوی رنگ دیگری پیدا کرد و حسینیه‌ها برپا شده که البته مکانی برای برگزاری مراسم‌های مختلف از جمله اعیاد بود اما چون عمدتا مراسم‌های عزاداری سید و سالار شهیدان در آن برپا می‌شد به نام حسینیه شهرت یافت.

در شهر شیراز تاثیر این فرهنگ و هنر عاشورایی را در ادبیات نیز شاهد هستیم و کسانی مانند اهلی شیرازی در دوره صفوی از مردانی بوده که در مدح اهل بیت شعر می‌سروده و در حافظیه هم دفن است یا شوریده شیرازی در دوره‌های بعد و این جایگاه ادبیات باید بررسی شود.

در حال حاضر در ادبیات عاشورایی در شیراز کنگره شب شعر عاشورایی  را داریم که هر ساله برگزار می‌شود، علاوه بر آن استان فارس در ایجاد ستاد عتبات نیز پیشتاز بوده و در زمان صفوی و زندیه خاتم‌های ضریح‌های عتبات را هنرمندان شیرازی می‌ساختند.

نخستین کتاب ها در فرهنگ انتظار و درباره حضرت ولی عصر(عج) در زمان زندیه در فارس نوشته شده و این فرهنگ نه تنها در ادبیات  و معماری ما بلکه در کوچه پس کوچه‌ها و بافت‌های ما هم هست.

رسم سینه‌زنی "قطاری" عزاداری ویژه مردم شیراز رو به فراموشی است

ما در استان‌های مختلف نوع‌های خاص سینه‌زنی را شاهدیم، در شیراز نیز سینه‌زنی خاص نیز داریم؟

حکمت‌نیا: در شهر شیراز یک نوع سینه‌زنی خاص شیرازی‌ها وجود دارد به نام قطاری یا به اصطلاح مردم، حَسیِن، که امروزه در چند مسجد و حسینیه به صورت اندک برگزار می‌شود.این سینه‌زنی به شکل حلزونی اجرا می‌شود، یعنی ابتدا می‌ایستند، دو گام برمی‌دارند و بر سینه می‌زنند و می‌گویند حَسیِن که البته همان حسین است پس از آن در نیمه سینه‌زنی نفرات اول به نفرات آخر می‌رسند و چون به شکل حلزونی حرکت می‌کنند به راس که رسید سینه‌زنی تمام می‌شود  و این نوع سینه‌زنی اکنون در مسجد بغدادی در سردزک شیراز برگزار می‌شود.

تعزیه در سال 1172 هجری قمری نخستین بار ثبت تاریخی شده است

درباره هنر تعزیه و سابقه‌اش در شیراز بگوئید؟

حکمت‌نیا: هنری که در تمام نقاط ایران گستره پیدا کرده و مورد استقبال سازمان جهانی میراث فرهنگی نیز قرار گرفته و ثبت جهانی شد، تعزیه است. هنر تعزیه جزئی از هنر نمایشی است که استانداردهای نمایشی، دیالوگ‌ها، صحنه‌سازی‌ها، لباس، بازی و موسیقی را دارد.

هنر نمایشی تعزیه به استناد کتب  تاریخی در محرم 1172 هجری قمری که کریم خان زند به شیراز می‌آید در باغ دلگشای شیراز برای کریم خان اجرا می‌شود که ثبت تاریخی شده و البته این نخستین ثبت است و شیرازی‌ها به طور قطع از قدیم این هنر را داشته‌اند و برای آمدن کریم خان آن را اجرا کرده‌اند.قبل از آن  هم هنری به نام شبیه‌گردانی داریم که با رعایت صحنه‌سازی، لباس و سوگ بدون استفاده از دیالوگ  و بدون کلام عزادارای می‌کردند اما در هنر نمایشی و تعزیه،  ادبیات و دیالوگ  ورود کرد.

قبل از شبیه‌گردانی و تعزیه در فارس مراسم سوگ سیاوش را در شیراز داریم که مرحوم دانشور نیز در آثارش به آن اشاره کرده است.

دقیقا، هنر نمایشی در فارس و شیراز ریشه در سوگ سیاوش دارد اما  با عزاداری برای امام حسین(ع) شکل  دیگری می‌گیرد و اکنون یکی از بهترین‌های تعزیه‌ها را در زرقان داریم که هر سال تکیه زده  شده و تعزیه اجرا می‌شود.

اکنون در کدام مناطق شیراز، تعزیه اجرا می‌شود؟

در شیراز حسینیه مشیر، حسینیه کردها و حسینیه قوام  اجرای تعزیه را داریم و البته در بافت تاریخی شیراز خانه‌ها به سبکی ساخته می‌شده که در ایام محرم و صفر به تکیه و پاتوق امام حسین(ع) تبدیل می‌شده است به طور مثال در مجموعه باغ ایلخانی در مجموعه بصیری یا در گذر نصیرنظام برخی از خانه‌ها با اشعار و اوراد مرتبط با عاشورا و امام حسین(ع) تزیین شده این نشان دهنده آن است که صاحبان خانه‌ها در دو ماه عزاداری منزلشان را برای عزاداری امام حسین(ع) اختصاص می‌دادند که این فرهنگ اکنون و در حال حاضر در مجالس خانگی که خانم‌ها می‌گیرند، رواج دارد با این تفاوت که در گذشته تمام خانه به عزاداری اختصاص می‌یافت.

درباره هنر نقالی و پرده‌خوانی نیز توضیح دهید؟

استان فارس در هنر نقالی نیز پیشتاز بوده و شاهنامه فردوسی پرده‌نگاری و پرده‌خوانی می‌شده  که با تاثیر از نهضت عاشورا این مهم به پرده‌نگاری و نقالی قیام عاشورا تبدیل شده است و می‌توان به جرات گفت در تمام زوایای مردمی، هنری و فرهنگی چه در میراث ملموس و چه در میراث ناملموس فرهنگ عاشورا جریان دارد و اگر امروز همه مردم با جان و دل علاقه‌مند هستند و تکیه درست می‌کنند سابقه فرهنگی و تاریخی دارد.

بسیاری معتقدند که عشق به حضرت امام حسین (ع) با آمدن شیعیان در ایران و ازدواج شهربانو با امام حسین(ع) به نوعی بیشتر شده چون بسیاری از مردم اعتقاد دارند که امام حسین(ع) از خون خودشان است و این تفکر در تمام زوایای زندگی مردم رخنه کرده است.

قیمه شیرازی‌ها که با نام قیمه امام حسین در میان مردم مطرح است باید ثبت جهانی شود

همان‌طور که در صحبت‌هایتان اشاره کردید هنر و فرهنگ عاشورایی در شیراز و فارس سابقه دیرینه دارد و متاسفانه برخی از آنها در خطر فراموشی قرار گرفته باید چکار کرد؟

دقیقا همانطور است که شما می‌گوئید گونه‌هایی از این فرهنگ در حال نابودی است مثل سینه‌زنی حَسِین، چاووش‌خوانی اول محرم که حتی در بافت سر دزک شیراز محله‌ای به نام چوشا یا چاوش‌ها را داریم یا فرهنگ نذری‌پزان که باید ساماندهی شود به طور مثال قیمه شیرازی‌ها که با نام قیمه امام حسین در میان مردم مطرح است باید ثبت جهانی شود یا آشی که در 28 صفر در پارک خلدبرین پخته می‌شود.

سینه‌زنی زنجانی‌ها و بوشهری‌ها ثبت شده است اما سینه‌زنی حَسِین با وجودی که در عین سوگواری بسیار جذاب است، درحال نابودی است و این نشان دهنده این است که نسبت به داشته‌هایمان غفلت کرده‌ایم، علاوه بر اینکه باید مفهوم نهضت عاشورا را بفهمیم باید با حفظ این فرهنگ‌ها جریان نهضت حسینی هم در زندگی مردم تداوم دهیم.

خاستگاه تعزیه در شیراز بوده است

به طور خاص درباره تعزیه غیر از کتاب مرحوم صادق همایونی، کار دیگری نیز انجام شده است؟

نخستین کتابی که به تعزیه پرداخته، تعزیه در ایران است که مرحوم صادق همایونی نوشته و در آن ثابت کرده که خاستگاه تعزیه در شیراز بوده است. پس از آن کتابی از آقای فهندژ سعدی در شرف چاپ است که شهرداری شیراز آن را چاپ می‌کند که علاوه بر آنکه فرهنگ تعزیه را توضیح داده به توضیح درباره بازی‌های تعزیه، شخصیت‌ها و غیره نیز پرداخته و برخی از نسخه‌ها و سندهای تعزیه را جمع‌آوری و چاپ کرده است.

رسالت سازمان‌های فرهنگی و هنری برای ماندگاری این هنر چیست؟

رسالت سازمان‌های فرهنگی و هنری این است که هنر تعزیه را در شیراز ساماندهی کنند و از تمام تعزیه‌داران بخواهند که نسخه‌هایشان را تنظیم و جمع‌آوری کنند تا این‌ها حفظ شود اگر چه این اتفاق در کتاب آقای فهندژ افتاده اما باید گسترده‌تر شود.

فرهنگسرای دائمی تعزیه در شیراز ساخته می شود

علاوه برآن در محله سعدیه فرهنگسرای دائمی تعزیه در حال ساخت است و با این اتفاق ما در آنجا اجرای تعزیه را به صورت دائمی  داریم ولی باز باید گروه‌های تعزیه شیراز مانند دسته‌های عزداری که در محرم وصفر برنامه دارند، باید دسته‌های تعزیه نیز به صورت دائم در محرم وصفر در محلی مشخص تا زمانی که فرهنگسرای تعزیه ساخته شود، اجرا شود.

شرکت‌های هنری بسیاری هستند که روی موسیقی و تئاتر و غیره کار می‌کنند  و اداره ارشاد یا هر سازمان متولی دیگری باید گروه‌های تعزیه را در قالب آموزش‌های تعزیه ساماندهی کنند.

هنر تعزیه، مردمی‌ترین هنر نمایشی است

در استان فارس بسیاری از افراد مستعد با صداهای خوب و عالی هستند که تنها باید آموزش ببینند و مهم‌تر از همه اینکه علاقه‌مند به اهل بیت هستند. در میان هنرها کدام هنر را داریم که به این اندازه تعزیه به معنویات پرداخته باشد کسانی که در این هنر فعالیت می‌کنند عمیقا با معنویت ارتباط دارند حتی کسانی که در نقش منفی و در گروه شمر و یزید بازی می‌کنند هنگام بازی عمیقا از درون می‌سوزند و اشک می‌ریزد. کدام یک از نمایش‌ها این گونه مردم را جذب می‌کند که میخکوب بنشینند و اشک بریزند و راز و نیاز کنند، این نشانگر میزان تاثیرگذاری هنر و نمایش تعزیه است.

یکی از ارکان اصلی تعزیه موسیقی است، درباره موسیقی در تعزیه بگوئید؟

موسیقی در تعزیه به دو گونه حماسی و سوگ است یعنی موسیقی که سوگ کار را بیشتر می‌کند و موسیقی نبرد که حالت حماسی را القا می‌کند. موسیقی در تعزیه در سازهای بادی و کوبه‌ای است و به شکل سوگ انجام می‌شود و تقریبا از تمام دستگاه‌های موسیقی در تعزیه استفاده می‌شود و بیشتر برای فضاسازی است.

موزه تعزیه در شیراز احداث شود

و حرف آخر درباره تعزیه و راه حفظ آن؟

ما در شیراز نیاز به موزه تعزیه، منابع مکتوب مردم‌شناسی تعزیه و حضور فعال تعزیه‌گردان‌ها داریم به گونه‌ای که اگر گردشگری وارد شهرشیراز شد هنر محرمی مردم را به عینه ببیند برای گردشگر خارجی باید همین کار کنیم هنر تعزیه از دیرباز شکل گرفته باید با حمایت بیشتر، تقویت شود.