در راستای حوادثی که بعد از خیزش کشورهای اسلامی یکی پس از دیگری به وقوع پیوست، حوادث سوریه ماهیت منحصر به فرد و خاصی در منطقه داشته است. حوادث این کشور از طرفی تاثیرات فراوانی از قیام های مدنی کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا گرفته است و از طرفی تاثیرات زیادی بر آن و کشورهای دیگر منطقه گذاشته است.

 اتحادیه عرب در روزهای اخیر نقش فعالی در جریانات سوریه داشته است و با توافقی که بین سوریه و اتحادیه عرب به وجود آمده است. موضوع گزارش ناظران اتحادیه عرب در سوریه می تواند تاثیرات جدیدی بر روند مسائل سوریه داشته باشد. همچنین اتحادیه عرب از حماس خواسته است در مسائل سوریه وارد شده و به نوعی بتواند نقش میانجی را بین سوریه و اتحادیه عرب داشته باشد. در این نوشتار سعی می شود ضمن نگاه به روند این اتفاقات، نقش اتحادیه عرب در مسائل سوریه و همچنین روابطش با حماس مورد بررسی قرار گیرد.

 در ابتدا باید اشاره کرد چند نکته مهم و کلیدی وجود دارد که سوریه و اتفاقات آن را از دیگر کشورهای انقلابی خاورمیانه متمایز می کند. این تفاوت ها به دو شکل درونی و برونی می باشند. اول اینکه بشار اسد به مانند دیگر حاکمان دیکتاتور منطقه سالیان درازی بر سر حکومت نبوده است و به واقع نمی توان اعتراضات و خیزش های مردمی سوریه را معلول عمر دراز حکومت بشار اسد به مانند مبارک، بن علی یا قذافی دانست.

 ریشه نا آرامی ها را می توان در تحقیر سوریه به خاطر عدم موفقیت های مختلف، مسئله بلندی های جولان و منازعه با اسرائیل و همچنین ساختار اصلاح نشده سوریه بعد از حافظ اسد جستجو کرد. بدین جهت معترضان حکومت در طول این سالیان شکل گرفته اند. همچنین سوریه و دولت بشار اسد بر خلاف دیگر دولت های برافتاده در خاورمیانه توانسته است طرفداران خود را در مقابل معترضان به خیابان ها بریزد و تنها نبودن خود را به رخ دیگران بکشد. مردمی که در حمایت از اسد به خیابان ها می آیند هر چند اگر به قوت تبلیغات دستگاه های دولتی باشد، بار معنایی زیادی در مقایسه با دیگر حکومت ها دارد.

 از طرفی دیگر در بعد خارجی مسئله از پیچیدگی های دیگری برخوردار است. دیگر همسایگان و بازیگران منطقه ای و فرا منطقه ای نیز در مسائل سوریه دخیل بوده اند. سوریه به مانند ایران در جبهه مقاومت قرار دارد و به نوعی می توان گفت، قدرت های منطقه ای دیگر که مخالف گفتمان مقاومت هستند خواستار دگرگونی حکومت در سوریه هستند و به عبارت دیگر کاتالیزور مسائل سوریه محسوب می¬ شوند.

 به نظر می رسد ورود هئیت اعزامی اتحادیه عرب به سوریه نتیجه مصلحت طلبی دو طرف بوده است. زمانی اتحادیه عرب و سوریه در مورد اعزام ناظران اتحادیه به توافق رسیدند که هم رژیم سوریه در جهت پایان دادن به بحران داخلی خود نیاز به زمان بیشتری داشت و از طرف دیگر فراهم شدن شرایط برای دخالت نظامی خارجی از طریق ارجاع پرونده سوریه به سازمان ملل و رسیدن به اتفاق نظر در شورای امنیت نیاز به فرصت بیشتری داشت.

 از این جهت که سوریه در جبهه مقاومت و حامی آرمان فلسطین بوده است و اینکه همراه با ایران ، سوریه یکی از متحدان اصلی منطقه ای حماس است و دمشق مقر اصلی حماس در خارج از نوار غزه است می تواند دلیلی بر درخواست اتحادیه عرب در ورود حماس به مسائل سوریه باشد. با این حال، قیام علیه حکومت بشار اسد روابط میان این دو را تیره و تار کرده است.

 هرچند دفتر مرکزی حماس در دمشق است اما اعتراضات چندماهۀ سوریه تنش هایی در روابط حماس و حکومت دمشق پدید آورده، به طوری که حماس حاضر نشده است در اردوگاه های آوارگان فلسطینی در سوریه تظاهرات حمایت از بشار اسد را برگزار کند. این موضوع باعث تحرکات نسبی حماس در جهت انتقال دفتر خود از سوریه به اردن یا قطر شده است.

 نبیل العربی دبیر کل اتحادیه عرب که پس از جلسه ای در قاهره در کنار خالد مشعل ایراد سخن می کرد، گفت که در دیدار روز جمعۀ خود درقاهره با خالد مشعل رهبر حماس، ‌از او خواسته است از حکومت سوریه بخواهد به خشونت پایان دهد. العربی همچنین گفت: «من امروز از طریق آقای مشعل پیامی برای مقام های سوریه فرستادم. به آن ها می گویم که ناگزیرند با صداقت و شفافیت کار کنند و به خشونت ها پایان دهند.» خالد مشعل در متقاعد کردن سوریه به امضای طرح اتحادیه عرب نیز نقش داشته است. بر اساس توافقنامه ای که دولت سوریه با اتحادیه عرب امضا کرده است، این کشور باید کشتار معترضان را متوقف کند در غیر این صورت با تحریم های بیشتری مواجه خواهد شد. در این راستا مشعل گفت: «ما در حماس و خودم شخصا از زمان آغاز بحران، تلاش زیادی برای حل این بحران از طریق یک راه حل سیاسی کرده ایم و ما باید این تلاش ها را در این راستا هدایت کنیم تا بتوانیم خونریزی در سوریه را متوقف کنیم.»

 همچنین العربی به این نکته اشاره کرد که هنوز هم کارهایی انجام می شود تا با توجه به توافقات ناظران اتحادیه عرب و سوریه، نیروهای نظامی از شهرها عقب نشینی کنند و هزاران زندانی بازداشت شده از قیام ماه مارس گذشته آزاد شوند. به نظر می رسد که ناظران اتحادیه اروپا برای تحقق بخشیدن به وضعیت توقف خشونت، تحقق بخشیدن به آزادی بازداشت شدگان و همچنین تحقق خروج وسایل نقلیه نظامی تلاش می کنند. اما از طرفی توجه به حضور ناظران اتحادیه عرب نیز از بعدی دیگر در روند گزارش های آنان در مسائل سوریه مهم است.

 هر چند نبیل العربی اعلام کرده است که هیچ یک از ناظران حق اظهارنظر در خصوص وضعیت سوریه به طور شخصی نداشته و تنها گزارش اتحادیه عرب که قرار است بعد از بازگشت ناظران تنظیم شود از وجاهت و اعتبار برخوردار است اما باید توجه کرد که این ناظران به طور دقیق از کشورهای دیگری به سوریه اعزام نشده اند. هر چند این ناظران ملیت های دیگری دارند اما آنان کارمندان محلی هستند که در دفاتر اتحادیه عرب در شهرهای مختلف سوریه کار می کنند. از این رو گزارش آنان و نتیجه ای که در بر خواهد دشت می تواند از ابعاد مختلف در آینده مورد بررسی قرار گیرد.

 دو نکته در مورد مسائل فوق از اهمیت بیشتری برخوردار است. اول اینکه مسائل سوریه باعث توجه به حماس گردیده و در این راستا حماس خواستار انتقال دفتر خود از سوریه به کشوری دیگر شده است و نکته دوم اینکه این مسائل باعث نزدیکی اتحادیه عرب به حماس و دادن نقش به آن گردیده است.

 در این راستا به نظر می رسد اتحادیه عرب مسائل پیش روی حماس را که با مسئله آشتی ملی و فرآیند احیای صلح روبروست، مورد توجه قرار داده و قصد دارد با دادن نقش میانجیگرانه به حماس آنان را از جبهه مقاومت و گفتمان قبلی خود دور نگه داشته و سیاست های راهبردی و منطقه ای خود را پیش برند. اتحادیه عرب که خود در سال ۱۹۶۵ بانی تشکیل ساف (سازمان آزادی بخش فلسطین) بوده است در این برهه زمانی نیز به دنبال احیای آن توسط حماس و شکل گیری ساف جدید با رهبری جدید حماس و سیاستگذاری های اتحادیه عرب می باشد. اتحادیه عرب که شاید به روند آشتی ملی زیاد امیدوار نیست، در صدد است با احیای ساف با رهبران جدید بتواند نقش موثرتری در مسائل فلسطین و روند سازش داشته باشد و همچنین از حالت تهاجمی و مقاومت محور بودن آن بکاهد.

 اتحادیه عرب که در این روند می تواند نقش فعالی داشته و سیاست های خود را پیش ببرد، با ورود به مسائل سوریه ترتیبات جدیدی را به وجود آورده است. از یک سو می تواند با نقشی که در سوریه بازی خواهد کرد به اهداف کوتاه مدت و میان مدت خود در ابعاد مسائل خاورمیانه عربی برسد و از جهتی دیگر با همراه کردن حماس در مسائل سوریه و ورود خود در روند آشتی ملی و احیای ساف در پرتنش ترین موضوع خاورمیانه یعنی مسئله فلسطین – اسرائیل فعالیت کند. این موضوع بدون آنکه در نظر بگیریم چه نتایجی برای سوریه و حماس خواهد داشت به نوعی یک بازی برد – برد برای اتحادیه عرب و اعضای مطرح آن است تا بتواند در مسائل منطقه ای نقشی فعال داشته باشد.

 از طرفی باید به این نکته توجه کرد که حماس می تواند با تحلیل واقع بینانه قضایا و دور اندیشی در مسائل منطقه ای و اهداف خود در فلسطین، روابط خود را با سوریه به شکل عاقلانه و از منظری دوستانه ادامه دهد و از تحرکات عجولانه در موضوع خروج خود از سوریه خودداری کند. این موضوع با توجه به پیروزی اسلام گرایان در انتخابات کشورهای دیگر منطقه و پیوستن نسبی آن ها به گفتمان مقاومت قابل تحلیل است. حماس در هر حالت گروهی فلسطینی و در پی آرمان فلسطینیانی است که سودای برپایی کشوری مستقل در اذهان خود دارند. در این راستا حماس با ایفای نقش موثر در مسائل سوریه و بهبود روابط خود در نظام بین الملل و نشان دادن رفتارهای دیپلماتیک می تواند ثابت کند شخصیت رهبری گروه های فلسطینی را دارد و می تواند در روند دولت ملت سازی گام های اساسی برداشته و به صورت تدریجی در صدد از بین بردن شکاف های جامعه فلسطین برآید.

 محمد اکبری

منبع:‌رصد