فارس نان کشور را با تناژ بیش از یک میلیون تن گندم تولید می کند که به گفته مسئولان سازمان جهاد کشاورزی فارس پیش بینی شده در سال زراعی جاری بیش از یک‌ میلیون و 700 هزار تن گندم برداشت شود که از این میزان 160 هزار تن گندم دوروم و یک میلیون و 540 هزار تن گندم نان به دست آید.

طی این سالها استان فارس نان کشور را با تناژ میلیونی گندم تولید می کرد و هیچکس نمی پرسید در استانی که همواره در اقلیم خشک به سر می برد با کدام پشتوانه آبی، این سطح وسیع از گندم کاشته می شود.

هرساله زمینهای زراعی در کنار دریاچه های فارس به زیر کشت می رفت و شیره جان دریاچه ها به پای گندم ریخته میشد تا پرچم فارس برای تولید محصولات کشاورزی بالا باشد.

گندم ها بیشتر و بیشتر تولید میشدند و دریاچه های فارس هر روز آب می رفتند و روزی همگان چشمان خود را باز کردند که دریاچه بختگان آبی نداشت، دریاچه پریشان خشک شده بود و سایر تالابها رمقهای آخرشان را می کشیدند.

خشکسالی در فارس جولان می داد اما کشاورزی استان همچنان فعال بود، وقتی آبی برای دریاچه ها فارس نماند نوبت به سفره های آب زیر زمینی و سدهای استان رسید تا شیره جان آنها نیز به پای گندم و جو ریخته شود.

اکنون در سایه خشکسالهای متمادی، نه آبی برای تالابها مانده نه آبی پشت سدها مانده و نه سفره های آب زیرزمینی توان دارند که نیاز کشاورزی فارس را تامین کنند.

اما در این شرایط هنوز هم اراضی کشاورزی مشغول رشد و گسترش در اطراف سدهای استان به ویژه سددرودزن به عنوان منبع تولید آب بختگان است، به گونه ای که خبر می رسد که برنج کاری نیز در این مناطق رواج یافته تا بدین ترتیب کشاورزی بعد از اینکه آبی برای دریاچه های فارس باقی نگذاشت، حتی شرب مردم را نیز تحت تاثیر قرار دهد.

دریاچه بختگان در شرق فارس یکی از قربانیان سرشناس کشاورزی و خشکسالی در استان فارس است. دریاچه ای که اگر کشاورزی با چاشنی خشکسالهای متمادی تیشه به ریشه ای نمی زد امروز با خشکی مطلق متوجه نبود.
دریاچه ای که در زمان پر آبی سالها در مقابل ورود کویر به فارس سینه سپر کرد اکنون دستانش مقابل تغییر اقلیم و کویرزایی بالاست.

یک کارشناس حوزه محیط زیست در استان فارس پیرامون وضعیت دریاچه بختگان به خبرنگار مهر گفت: این تالاب دارای یک حوزه آبریزی دو میلیون و 700 هزارهکتاری است که مهمترین رودخانه های آب شیرین استان در انتهای این حوزه تالاب قرار دارند.

علمدار علمداری به گوشه ای از تاریخچه زیستی منطقه اشاره کرد و افزود: در زمان هخامنشیان در محدوده این تالاب سدسازی بوده و نمونه ای از آن هم در اطراف درودزن قابل مشاهده است اما آن زمان استفاده از آب برای کشاورزی خردمندانه بوده است.

وی اظهار داشت: علاوه بر این در دوره عضدالدوله دیلمی نیز بندهای مختلفی مانند سد بر روی رودخانه کر ایجاد شده اما آن زمان مهندسی آب رعایت می شده است.

این کارشناس حوزه محیط زیست با اشاره به اینکه در آن زمان به طور طبیعی از سوی مردم حقابه دریاچه رعایت می شده، بیان کرد: تفاوت امروزی احداث سد با گذشته این است که هم اکنون هیچگونه مدیریت منابع آبی صورت نمی گیرد.

وی با بیان اینکه سد درودزن در دهه 50 به بهره برداری رسیده، ادامه داد: در آن زمان این سد برای تامین آب 43 هزار هکتار بوده اما از دهه 60  کشاورزی بی رویه در منطقه به سرعت رشد داشته است.

علمداری افزود: در اراضی پایین دست پل خان تا دریاچه بختگان دو زهکش بزرگ و چند زهکش فرعی وجود داشت که این امر باعث خشک شدن کامل دریاچه شد.

وی با اشاره به توسعه بی رویه کشاورزی در اراضی بالادست دریاچه بختگان گفت: با توجه به این امر از اواخر دهه 70 آثار کم آبی و خشک شدن دریاچه بختگان نمایان شد که این موضوع رابطه معنی داری با توسعه بی رویه کشاورزی دارد.

این کارشناس حوزه محیط زیست افزود: از سال 79 خشک شدن دریاچه بختگان که دومین دریاچه بزرگ کشور بعد از ارومیه است آغاز شد با این وجود در مقطعی از سال 80 آبدار بود اما از سال 86 تالاب بختگان در اغلب تابستانها خشک بوده و این خشکی، دیگر در تمام فصول ادامه دار است.

وی به پیشینه خشک شدن دریاچه بختگان در گذشته اشاره کرد و اظهار داشت: در گذشته نیز مواقعی تالاب خشک بوده اما این خشکی بیش از دو سال به درازا نکشیده اما در حال حاضر دریاچه بیش از شش سال است که کاملا خشک است.

علمداری ادامه داد: کشاورزی اطراف دریاچه آنقدر رشد پیدا کرده که باعث استفاده بی رویه از منابع آب شده و چشمه ها و سفره آبهای زیرزمینی آنقدر فقیر شده   که رمقی برای دریاچه باقی نمانده است.

وی گفت: در 20 سال گذشته بهره برداری از آب زیاد بوده در حالیکه سطح ایستایی آب پایین آمده که این امر اثرات سویی در حیات طبیعی تالاب داشته است.این کارشناس حوزه محیط زیست تنها راه برون رفت دریاچه از این وضعیت را اختصاص حقابه دانست و افزود: در این راستا باید در تخصیص حقابه دریاچه تجدید نظر شود و با مطالعه علمی میزان اختصاص حقابه تعیین و برنامه زمان بندی برای آن تعریف کرد.

وی با بیان اینکه حقابه تالاب بعد از شرب  باید تخصیص یابد، اظهار داشت: این در حالیست که اکنون تخصیص حقابه بختگان در فارس بعد از شرب، کشاورزی و صنعت صورت می گیرد.

علمداری با اشاره به اینکه 95 درصد از آب در حوزه کشاورزی استفاده می شود، بیان کرد: اگر قرار باشد که بعد از کشاورزی حقابه دریاچه اختصاص یابد دیگر آبی باقی نخواهد ماند.

وی با تاکید بر لزوم مدیریت مصرف آب در حوزه کشاورزی گفت: با وجود اینکه کشاورزی تالاب را به این وضعیت انداخت هم اکنون خودش نیز به چالش افتاده و به طور حتم طی چند سال آینده نیز وضعیتش بدتر خواهد شد.

وی بر لزوم اختصاص سریع حقابه دریاچه تاکید کرد و افزود: زمانی تالاب در وضعیت مناسبی بوده که اثرات مثبتی بر زندگی مردم داشته اما از زمان خشک شدن مشکلات زیادی برای مردم به وجود آمده است.

این کارشناس حوزه محیط زیست گفت: از زمان خشک شدن دریاچه بختگان اقلیم منطقه در حالی تغییر کرده و به خشک تبدیل شده که در زمان پرآبی اقلیم منطقه معتدل بوده است.

وی به گوشه ای از مشکلات خشک شدن دریاچه اشاره کرد و ادامه داد: از زمان خشک شدن دریاچه بختگان بزرگترین قطب تولید انجیر جهان که در شهرستان استهبان قرار دارد به دلیل تغییر اقلیم منطقه، خشک شده است.

علمداری تاکید کرد: علاوه بر آن پدیده کویری شدن منطقه افزایش پیدا کرده به گونه ای که خطر ورود کویر به استان فارس بیش از هر زمان دیگری احساس می شود به غیر از این مسائل اشتغال مردم نیز با مشکل روبه رو شده زیرا در زمان پرآبی، این منطقه توریسم پذیر بوده است.

وی با اشاره به از بین رفتن اکوسیستم تالاب اظهار داشت: در زمان پرآبی بختگان میزبان بیش از صدها پرنده مهاجر بود اما از زمان خشک شدن دیگر اثری از پرندگان نیست و شرایط بحرانی شده است.
این کارشناس حوزه محیط زیست افزود: وجود این پرندگان در تالاب باعث کاهش آفت گیاهی می شد و تنوع زیستی خوبی در منطقه به وجود آمده بود اما در حال حاضر دیگر اثری از آن نیست.

وی با اشاره به اینکه حقابه دریاچه در فصول مختلف متفاوت است، بیان کرد: برای دریاچه با توجه به بارندگیها و همچنین خشکسالی، در طول فصول حقابه های مختلفی در نظر گرفته شده به گونه ای که حقابه بختگان در زمان ترسالی یک میلیارد مترمکعب، در زمان خشکسالی 350 میلیون متر مکعب و در زمان میانه(نرمال) 650 میلیون متر مکعب تعیین شده است.

این کارشناس حوزه محیط زیست تاکید کرد: اگر این مدیریت در چارچوب مطالعات باشد و جایگاه بختگان بعد از شرب در اختصاص حقابه تعیین شود امکان احیای تالاب وجود دارد در غیر این صورت هر روز وضعیت تالاب بحرانی تر خواهد شد.

وی با اشاره به اینکه آخرین بار 40 میلیون متر مکعب آب به عنوان حقابه برای دریاچه رها شد، ادامه داد: این میزان رقم بسیار ناچیزی است زیرا در زمان خشکسالی 350 میلیون مترمکعب آب برای دریاچه مشخص شده است.
علمداری با تاکید بر لزوم ضمانت اجرایی برای تخصیص حقابه بختگان گفت: بر اساس برخی آمار در مقطعی از زمان آوردگاه رودخانه کر به دریاچه بختگان   حداکثر سه میلیارد متر مکعب بوده از این رو نباید انتظار داشت که با 40 میلیون مترمکعب آب دریاچه احیا شود.

وی گفت: هم اکنون نشانه های بحران در خصوص وضعیت دریاچه بختگان نمایان شده که نشان می دهد هر ثانیه وضعیت دریاچه بدتر می شود از این رو باید هر چه سریعتر برای اختصاص حقابه بختگان و مدیریت مصرف آب در حوزه کشاورزی اطراف دریاچه اقدام شود.

اما در این میان متولیان امر در آب منطقه ای فارس اعتقاد دارند خشکسالی باعث شده که دریاچه بختگان فارس خشک شود و تامین حقابه نیز در شرایطی که خشکسالی و کشاورزی منابع آبی را تخت تاثیر قرار داده اند عملا غیر ممکن است.

رئیس گروه محیط زیست و کیفیت منابع آب شرکت آب منطقه ای فارس در این رابطه به خبرنگار مهر گفت: طی چهار سال گذشته تمام ایران به ویژه جنوب کشور دچار خشکسالی شده و تمام دریاچه ها خشک شده اند که  این اتفاق ارتباطی به سد و حقابه ندارد.

احمدرضا عیسایی در خصوص برخی مسائل مطرح شده پیرامون دپوی حقابه بختگان در پشت سد سیوند و درودزن افزود: لازم است از این سد سیوند بازدیدی داشته تا پی ببرند که اصلا آبی پشت این سد وجود ندارد.

وی با اشاره به الگوی گرم شدن کره زمین و اینکه کشور ما نیز تحت تاثیر این تغییر اقلیم قرار گرفته،گفت: اکنون نزدیک به چهار الی پنج سال است که در کشور خشکسالی داریم.

عیسایی افزود: تبخیر دریاچه بختگان حدود دو هزار و 600 میلیمتر در سال است یعنی نزدیک به سه متر در سال تبخیر دارد در حالیکه عمق متوسط دریاچه حدود دو الی 2.5 متر است بدین ترتیب اگر دریاچه یک میلیارد متر مکعب آب هم داشته باشد همه این آب تبخیر می شود.

رئیس گروه محیط زیست و کیفیت منابع آب شرکت آب منطقه ای فارس با اشاره به اینکه تامین آب شرب نیز مشکل دارد، اظهار داشت: به عنوان نمونه در همین دریاچه سد درودزن آبی وجود ندارد، حتی اگر آبی هم وجود داشته باشد و بخواهیم آن را برای دریاچه بفرستیم   برای تامین آب شرب مردم  کلانشهری مثل شیراز که بیش از دو الی سه میلیون نفر جمعیت این شهر از این آب استفاده می کنند، با مشکل روبه رو خواهیم شد.

عیسایی با اشاره به اینکه شهرهای اطراف سد نیز از این آب استفاده می کنند، ادامه داد: نمی دانم چه اتفاقی افتاده که دریاچه ها اینقدر اهمیت پیدا کرده اند که از آب شرب مردم واجب تر شده است.

وی در پاسخ به سئوالی مبنی بر اینکه بیش از 90 درصد آب آن منطقه برای کشاورزی استفاده می شود، اظهار داشت: در این راستا آبی که سازمان آب برای کشاورزی تخصیص داده مشخص است و با توجه به اینکه میزان آب کم است، هر ساله سطح زیر کشت از سوی این سازمان اعلام وکمتر می شود اما متاسفانه مردم این موضوع را باور ندارند و یا اینکه فکر آینده نیستند و فقط به امروز نگاه می کنند.

رئیس گروه محیط زیست و کیفیت منابع آب شرکت آب منطقه ای فارس گفت: کشاورزان این آبها را یا از طریق آبهای زیرزمینی یا چاه ها تامین می کنند به گونه ای که سفره های آبهای زیرزمینی مرودشت و شهرستان خرامه دچار بحران شده که این امر به دلیل برداشتهای بیش از حد مردم است.

وی با اشاره به اینکه متاسفانه در این مناطق برنج کاشته می شود،  بیان کرد: فارس استانی است که  خود را برای تمام کشور فدا کرده و در تولید گندم اول شده ایم اما به چه قیمتی، فقط به قیمت خشک شدن تمام سفره های آب زیرزمینی و اکنونرکه این بحران به وجود آمده استانهایی که صنعتی شده اند برد کرده و فارس در این وضعیت مانده است.

عیسایی با اشاره به اینکه 142 دشت در استان فارس وجود دارد، افزود: در حال حاضر حدود 78 دشت، ممنوعه شده به خاطر اینکه با بحران آب زیرزمینی روبه رو شده اند که این امر ناشی از خشکسالی و همچنین برداشتهای بی رویه و بیش از حدی است که اتفاق می افتد.

رئیس گروه محیط زیست و کیفیت منابع آب شرکت آب منطقه ای فارس گفت: در حال حاضر سفره های آب زیرزمینی، رودخانه ها و سدها دچار کم آبی شده و آبی وجود ندارد که بخواهیم به بختگان تخصیص دهیم.

وی با اشاره به اینکه 50 میلیون متر مکعب برای حقابه بختگان تخصیص یافت، اظهار داشت: این میزان آب رها شده که به صورت دو مرحله 15 میلیون و20 میلیون متر مکعبی بوده است.

این مسئول ادامه داد: اگر آب سد رها شود تا فقط رودخانه کر را پر کند و بعد از آن به دریاچه بختگان برسد، حدود 40 الی 50 میلیون مترمکعب نیاز دارد.

وی افزود: به طور مثال اگر بخواهیم 20 میلیون مترمکعب آب رها کنیم همه صرف اشباع شدن بستر رودخانه و... شده تا این آب فاصله بیش از 200 کیلومتر را طی کند تا به دریاچه برسد ضمن اینکه کشاورزانی که در اطراف این رودخانه در حال کشاورزی هستند اجازه نمی دهند که آب به بختگان برسد و با پمپاژ، آب را برداشت کرده و صرف کشاورزی می کنند و هیچ قدرت و نیرویی نیز فعلا موجود نیست تا بتواند این مسیر را کنترل کند تا کسی تلمبه نگذارد.

وی گفت: در این راستا باید یک نیروی نظامی در اطراف این رودخانه باشد تا آب بتواند وارد دریاچه شود که البته این کار نیز فایده ای ندارد زیرا آبی که وارد بختگان می شود سریع تبخیر می شود.

رئیس گروه محیط زیست و کیفیت منابع آب شرکت آب منطقه ای فارس با اشاره به اینکه در سالهای پرآبی در اواخر تابستان نیز این دریاچه خشک بوده، اظهار داشت: سد درودزن در حال حاضر حدود 400 میلیون مترمکعب آب دارد در حالیکه باید برای پایداری سد حدود 300 میلیون مترمکعب آب همیشه در سد وجود داشته باشد.

وی با اشاره به اینکه حجم سد درودزن یک میلیارد مترمکعب است، تاکید کرد: اما در حال حاضر موجودی سد زیر 400 میلیون متر مکعب است یعنی باید تمام این آب به دریاچه فرستاده شود.

عیسایی افزود: موضوعات مطرح شده پیرامون 350 میلیون مترمکعب حقابه دریاچه در زمان خشکسالی اشتباه بوده اما با این وجود تمام این آب صرف کشاورزی و بخشی هم صرف شرب می شود به گونه ای که باید تمام کشاورزی شهرستان مرودشت، خرامه و کربال را تعطیل کرد و آب را برای بختگان رها کرد که باید سئوال کرد که آیا این امر شدنی است.

رئیس گروه محیط زیست و کیفیت منابع آب شرکت آب منطقه ای فارس در پاسخ به سئوالی مبنی بر  اینکه اول باید آب شرب تامین شود و بعد حقابه دریاچه گفت: این امر استان تا استان متفاوت است، ما در منطقه نیمه بیابانی و بیابانی زندگی می کنیم و استانی مثل فارس را نمی توان با استانهای شمالی مقایسه کرد.

وی گفت: سد درودزن در سال 50 فقط برای کاربری کشاورزی ساخته شد و بر اساس آن با توجه به اینکه مرودشت در تولید گندم و جو اول شده به خاطر تامین آب مورد نیاز این محصولات از سد درودزن بوده است.

عیسایی با اشاره به اینکه افتخارات حاصل شده در حوزه کشاورزی از آب این سد بوده، بیان کرد: این افتخارات باعث ضرر شده به گونه ای که سفره آبهای زیرزمینی را از دست داده ایم و بعد از آن بحث کاربری شرب نیز وارد شد که در حال حاضر به دلیل خشکسالی اولویت اول ما شرب است.

وی با اشاره به اینکه دریاچه سد درودزن نیاز به خود پالایی دارد، گفت: این بدان معناست که باید آنقدر آب در پشت سد وجود داشته باشد تا دریاچه سد بتواند خود پالایی کند و فاضلابها و پسماندهایی را که وارد سد می شود پالایش کرده تا بتوان آب شرب را تامین کرد.

رئیس گروه محیط زیست و کیفیت منابع آب شرکت آب منطقه ای فارس افزود: در این راستا اگر میزان آب سد از مقداری پایین تر برود دیگر امکان خود پالایی وجود ندارد و همه به فاضلاب تبدیل می شود.

وی با اشاره به اینکه آب سد نیز هم اکنون در وضعیت بحرانی است، اظهار داشت: شرایط به گونه ای است که امکان دارد دریاچه سد نیز سبز شود و بدین معنی است که میزان مواد مغذی مثل فسفر و نیترات آب زیاد شده و باعث می شود جمعیت جلبکی افزایش یافته و بحران ایجاد شود.

عیسایی با اشاره به اینکه برای اینکه دریاچه سد بحث خودپالایی را حفظ کند نیاز است که همیشه آب در پشت سد باشد، بیان کرد: 50 میلیون مترمکعب برای این وضعیت خشکسالی و گرما هیچ کاری برای دریاچه بختگان نمی کند و این مسائل را افرادی مطرح می کنند که در علم هیدرولوژی تخصص ندارند.

عیسایی با اشاره به اینکه در خصوص سد سیوند نیز مسائلی مطرح می شود، گفت: متاسفانه موضوعاتی در خصوص اینکه پاسارگاد زیر آب می رود عنوان می شد در حالیکه تاکنون هنوز نتوانسته ایم این سد را حتی برای یک بار آبگیری کنیم.

رئیس گروه محیط زیست و کیفیت منابع آب شرکت آب منطقه ای فارس با اشاره به اینکه برای احداث سد مطالعات 30 تا 50 ساله انجام می شود، گفت: باید خشکسالی و تغییر اقیلم را باور کرد. سد دروزدن سال 86 ساخته نشده بلکه سال 50 ساخته شده چرا قبل از سال 86 کسی دنبال اختصاص حقابه دریاچه نبود، همیشه آب در دریاچه موجود بود اما در حال حاضر  به دلیل خشکسالی این اتفاق می افتد.

عیسایی اظهار داشت: دریاچه بختگان 800 الی 900 میلیون متر مکعب آب می خواهد و 50 میلیون متر مکعب آب دردی از آن دوا نمی کند اما همین میزان آب هم موجود نیست زیرا اولویت ما آب شرب است.

وی تاکید کرد: البته 50 میلیون متر مکعب آب رهاسازی شد که به عقیده بنده کاش این میزان آب هم رها نشده بود زیرا همه آب تبخیر شد.

رئیس گروه محیط زیست و کیفیت منابع آب شرکت آب منطقه ای فارس در خصوص دریاچه کافتر نیز گفت: در اطراف این دریاچه هیچ سدی وجود ندارد اما کافتر هم خشک است.

وی با اشاره به اینکه آب رها شده برای دریاچه بختگان می توانست در حوزه شرب استفاده شده و هم در خودپالایی دریاچه موثر باشد، اظهار داشت: باید حداقل هشت الی 10 سال به طور مناسب بارندگی رخ دهد که بر اساس آن سفره آبهای زیرزمینی پرآب شده و بر اساس آن بتوان این مشکل را برطرف کرد ضمن اینکه با این میزان بارندگی دریاچه احیا می شود.

وی با اشاره به اینکه در حال حاضر روند به سمت خشکسالی است، گفت: ظرف یک الی دو سال آینده نیز نمی توان با دریاچه سد درودزن آب شرب را هم تامین کرد و دو الی سه میلیون نفر جمعیت نیز با مشکل آب روبه رو می شوند.

رئیس گروه محیط زیست و کیفیت منابع آب شرکت آب منطقه ای فارس با اشاره به وجود بحران آب شرب در شیراز افزود: وزارت نیرو طرحی داده تا از رودخانه بشار یاسوج آب به شیراز منتقل شود.

به هر حال استان فارس بهای سنگینی برای تولید محصولات کشاورزی داد، اغلب دریاچه های فارس خشک شده اند یا رمقی برایشان نمانده است.

بدین ترتیب باید با چاره اندیشی برای آینده تالابها، کشاورزی را به صورت کاملا مدیریت شده تحت کنترل درآورد تا آبی برای تامین حقابه دریاچه ها نیز باقی مباند.