مجتبی خسروتاج قائم مقام نعمت زاده در وزارت صنعت، در مصاحبه ای با یکی از نشریات حامی دولت قویا، قول جهش 20 درصدی در تجارت خارجی کشور را داد. ولی اله افخمی راد رئیس سازمان توسعه تجارت هم از برنامه ریزی گسترده دولت برای بهره مندی از فضای بعد از لغو تحریمها خبر داد.

اما از خرداد امسال که آمار دو ماهه تجارت خارجی کشور از سوی گمرک منتشر شد، دوره ناامیدی برای تحقق وعده های متولیان تجارت خارجی کشور آغاز شد.

حالا در هشتمین ماه سال 94، گمرک جمهوری اسلامی، آمار تجارت خارجی نیمه نخست سال جاری را به طور کامل منتشر کرده تا وضعیت مبادلات تجاری ایران با کشورهای دنیا در نیمه اول سال جاری، به طور کامل مشخص شود. با نگاهی به این آمار در می‌یابیم که جزئیات آن، فرسنگها با وعده های متولیان تجارت خارجی کشور فاصله دارد و به نظر می‌رسد که با این وضعیت به هیچ کدام از اهدافی که مسئولان وزارت صنعت برای تجارت خارجی ایران در ابتدای امسال ترسیم کرده بودند، دست نخواهیم یافت.

رشد منفی 17 درصدی مبادلات تجاری ایران بعد از 15 سال

بررسی آمار تجارت خارجی ایران در شش ماه نخست سال 94، یعنی سال توافق هسته ای میان ایران و کشورهای 5+1، بیانگر نکات مهمی است، که کدهای جالبی را به فعالان و تحلیلگران اقتصادی می دهد. در آمار ارائه شده از سوی گمرک در بخش صادرات کالا و میعانات گازی،  وزن مبادلات تجاری کشور از 50 هزار و 328 تن در شش ماهه نخست 93 به 47 هزار و 163 تن در نیمه اول سال 94 کاهش پیدا کرده که نسبت به سال گذشته 6 درصد کاهش وزن داشته است. در همین بخش در نیمه دوم سال گذشته، 23872 میلیون دلار کالا ومیعانات گازی از ایران صادر شده که این رقم در همین مدت از سال جاری، تا 20494 میلیون دلار کاهش یافته و 14 درصد افت کرده است.

در بخش صادرات کالا کشور ما در شش ماه اول امسال، 37 هزار 922 تن کالا به ارزش 16468 میلیون دلار صادر کرده، در حالی که سال گذشته در همین مدت، 40 هزار و 863 تن کالا به ارزش 17153 میلیون دلار صادر کرده بود. این یعنی مبادلات ما در بخش صادرات کالا از نظر وزنی 7 درصد و از نظر ارزشی 4 درصد کاهش یافته است.

در حوزه واردات کالا نیمه اول سال گذشته 20 هزار و 488 تن به ارزش 26206 میلیون دلار کالا به کشور وارد شد، که این پارامتر در نیمه اول سال 94، 17 هزار و 199 تن کالا به ارزش 20852 میلیون دلار بوده است. بنابراین واردات کالا در نیمه امسال از نظر وزنی 16 درصد از نظر ارزشی 20 درصد کاهش یافته است.

در مجموع در نیمه اول سال 94، 64 هزار و 362 تن مبادله کالا به ارزش 41346 میلیون دلار انجام شده است. این در حالی است که سال گذشته در همین مدت زمانی، 70 هزار و 816 تن کالا با ارزش 50078 میلیون دلار مورد مبادله تجاری قرار گرفته بود. بنابراین بررسی کل مبادلات تجاری 6 ماه نخست امسال نشان می دهد که از نظر وزنی 9 درصد و از نظر ارزشی 17 درصد نسبت به سال گذشته با افت رو به رو بوده ایم.

بررسی وضعیت مبادلات تجاری کشور در 15 سال گذشته نشان می دهد که افت 17 درصدی ارزش مبادلات تجاری در این مدت بی سابقه بوده و برای اولین بار در نیمه اول سال 94 اتفاق افتاده است.

افت فاحش صادرات غیر نفتی حتی در فرش، صنایع دستی و محصولات کشاورزی!

اما بررسی تفکیک شده آمار صادرات غیر نفتی کشور هم وضعیت نابسامان تجارت ایران در نیمه اول سال 94 را به خوبی اثبات می کند. طبق آمار گمرک درشش ماه اول سال 94 در بخش صادرات غیر نفتی 47 هزار و 163 تن کالا به ارزش 20494 میلیون دلار صادر شده،  در حالی که در همین مدت از سال 93،  وزن صادرات 50328 هزار تن به ارزش 23872 میلیون دلار بوده است. این یعنی صادرات غیر نفتی ما از لحاظ وزن 6 درصد و از لحاظ ارزش 14 درصد کاهش پیدا کرده است.

در بخش میعانات گازی در نیمه اول سال 93، 9 هزار 465 تن کالا به ارزش 6719 میلیون کالا صادر شده که این رقم امسال، برای همین مدت، به 9 هزار و 241 تن کالا به ارزش 4 هزار و 26 میلیون تن رسیده است. این آمار  نشان می دهد که صادرات میعانات گازی ما در نیمه اول سال 94 از نظر وزنی 2 درصد و از نظر ارزش 40 درصد کاهش یافته است.

همچین طبق آمار گمرک در نیمه اول امسال 15 هزار و 370 تن کالای صنعتی، صادر شده که ارزش آن 7163 میلیون دلار تخمین زده می شود. این در حالی است که در نیمه اول سال 93، 17 هزار و 140 تن کالای صنعتی صادر می شده که ارزش آن 7287 میلیون دلار بوده است. در بخش صنعت، هم متاسفانه نسبت به سال گذشته از لحاظ وزنی 10 درصد و از لحاظ ارزشی 2 درصد کاهش گریبانگیر تجارت کشور شده است.

اما در صادرات غیر نفتی پتروشیمی علی رغم تاثیری پذیری از کاهش قیمت نفت وضعیت بهتری را داریم. در نیمه اول سال 94 ایران 12 هزار و 195 میلیون تن محصولات پتروشیمی به ارزش 7128 میلیون دلار صادر کرده است. این در حالی است که در سال گذشته تنها 8 هزار و 984 هزار تن از این محصولات صادر شده، ولی ارزش آن حتی یک میلیون دلار هم از امسال بیشتر، یعنی 7129 میلیون دلار بوده است. بنابراین در صادرات محصولات پتروشیمی علی رغم این که کشور ما از لحاظ وزنی 36 درصد موفق تر عمل کرده، اما از لحاظ ارزشی سود خاصی را به دلیل تاثیر پذیری از کاهش قیمت نفت، به دست نیاورده است.

وضعیت فرش و صنایع دستی هم در نیمه اول امسال چندان مساعده نبوده و ما در بازارهای صادراتی نسبت به سال گذشته چندان حرفی برای گفتن نداشته ایم. امسال درحالی 5 هزار تن فرش، به ارزش 132 میلیون دلار از ایران به آن سوی آبها صادر شده که سال گذشته در همین مقطع 3 میلیون تن بیشتر صادر می کردیم و 159 میلیون دلار هم به دست می آوردیم. این یعنی صادرات فرش و صنایع دستی، در نیمه اول امسال نسبت به سال گذشته، 34 درصد از لحاظ وزنی و 17 درصد از لحاظ ارزشی به ضررمان تمام شد.

اما بررسی بخش کشاورزی هم نکات جالبی را دارد. درحالی مرکز آمار ایران، آمار رشد بخش کشاورزی کشور را در سال نیمه اول امسال 5 درصد اعلام کرده بود، اما بررسی وضعیت صادرات ایران در بخش کشاورزی، با آمار این مرکز چندان همخوانی ندارد. نیمه اول امسال هزار و 794 تن محصول به ارزش به 1634 میلیون دلار صادر شده، در حالی که در نیمه اول سال 93، 2 هزار و شصت و دو تن کالا به ارزش 1781 میلیون دلار کالا صادر می کردیم. بنابراین کشورمان، در نیمه اول سال 94، در بخش کشاورزی نسبت به مدت مشابه سال قبل از لحاظ وزنی 13 درصد و از لحلظ ارزشی 8 درصد کالا کمتری صادر کرده است.

وضعیت صادرات محصولات معدنی هم ضعیفترین کارنامه را در بخش صادرات غیر نفتی دارد. درشش ماهه اول امسال 8 هزار و 558 تن کالای معدنی به ارزش 409 میلیون دلار صادر شده در حالی که در شش ماهه اول سال 93، 12 هزار و 699 تن کالا به ارزش 797 میلیون دلار صادر می شده است. بنابراین صادرات معدنی ایران در نیمه اول 94، 32 درصد کاهش وزنی 49 درصد کاهش ارزشی داشته است. البته در این میان نباید از نقش افت قیمت محصولات معدنی در جهان هم به سادگی عبور کرد اما سوالی که می توان از متولیان امر پرسید این است که چرا صادرات محصلات معدنی ما از لحاظ وزنی کاهش قابل توجهی داشته است؟ آیا این به معنای آن نیست ما مشتریان معدنی خود را از دست داده ایم.

ضعف در تجارت، کدام بخش اقتصاد کشور را نشانه رفته است؟

با این تفاسیر می توان نتیجه گرفت که تجارت کشور در نیمه اول سال 94 نمره چندان قابل قبولی را دریافت نمی کند و خطر پیرامون افت بی سابقه مبادلات تجاری کشور( که در 15 سال گذشته بی سابقه بوده است)، کل اقتصاد کشور را تهدید می کند. با توجه به این که تجارت حلقه پیشین و پسین تولید است، مهم ترین بخش از اقتصاد کشور که تحت تاثیر ضعف بخش تجارت قرار می گیرد، تولید است.

رکود بی سابقه کشور در شش ماه نخست امسال (که به گواه اکثر فعالان اقتصادی و اقتصاددانان، نمونه آن را در سالهای بعد از پیروزی انقلاب اسلامی کمتر سراغ داریم)، اصلی ترین ثمره ضعف ایران در تجارت خارجی است. بررسی جزئیات آمار گمرک نشان می دهد، که ما در حوزه تجارت خارجی علی رغم برخی از گشایشهای بین المللی که به دلیل توافق هسته ای اتفاق افتاده است، با کاهش واردات مواد اولیه و کالاهای مورد نیاز تولید رو به رو بوده ایم.

این در حالی است که به گفته محمد خزاعی رئیس سازمان سرمایه گذاری خارجی طی هشت ماه اخیر (که همزمان با نهایی شدن توافق هسته ای و امضای برجام میان ایران و کشورهای 5،+1 بوده) حدود 60 هیات تجاری وارد کشور شده اند.

در دنیای امروز اکثر کشورها به سمت افزایش حجم مبادلات تجاری با ملتهای دیگر حرکت می کنند و این افزایش حجم، همواره نماینگر میزان تعامل یک کشور با کشورهای دیگر بوده است، اما متاسفانه به نظر می رسد دولتمردان ما علی رغم شعارهای بسیار در این زمینه، مسیر عکس تعامل با دنیا را در حوزه تجارت و مسائل اقتصادی طی می کنند.

آیا دلیل افت صادرات غیر نفتی، کاهش قیمت نفت بوده است؟

در یک سال گذشته و به خصوص در ماههای اخیر که وضعیت تجارت خارجی کشور در مسیر سقوط قرار گرفته است، مسئولان ذیربط همواره یک توجیه بزرگ را برای این مسئله مطرح کرده اند. آنها می گویند که بخش زیادی از دلیل افت بی سابقه مبادلات تجاری کشور به خصوص افت صادرات غیر نفتی، کاهش قیمت نفت بوده است. بر خلاف توجیه این مسئولان بررسی قیمت هر تن کالا در شش ماهه اول سال 94 نسبت به نیمه اول سال گذشته نشان می دهد، که قیمت کالاها افزایش یافته ولی حجم کالاها کاهش پیدا کرده است. بنابراین بیش از این که جنبه افت قیمتی کالاها ( که ناشی از کاهش قیمت نفت است) در کاهش مبادلات تجاری اثر گذار باشد، کاهش حجم مبادلات تجاری بر آمار ضعیف تجارت خارجی کشور اثر گذار بوده است.

افت شدید صادرات غیر نفتی در حالی در سال دوم دولت روحانی اتفاق می افتد، که مسئولان وزارت صنعت در این مدت با طرح هایی مانند احیای جایزه صادراتی، ارائه تسهیلات و رفع موانع صادراتی سعی کرده اند، اوضاع کشور را در این بخش بهبود ببخشند، اما هیچ کدام از این طرحها کارساز واقع نشده است. همچنین گسترش صادرات به عنوان یکی از جدی ترین موانع بسته خروج از رکود دولت در سال 93 نیز بوده که به نظر می رسد که تلاشی در جهت عملیاتی شدن آن صورت نگرفته است.

آیا باید از پیشی گرفتن صادرات از واردات خوشحال باشیم؟

اما  به نظر می رسد در این میان برخی از رسانه های حامی دولت و متولیان تجارت خارجی کشور مانند رئیس سازمان توسعه تجارت با مطرح کردن پیشی گرفتن صادرات از واردات کشور در نیمه اول امسال قصد سرپوش گذاشتن بر مشکلات تجارت خارجی کشور را دارند. در اینجا این سوال مطرح می شود که آیا پیشی گرفتن صادرات از واردات در نیمه اول امسال پیام مثبتی را به دنبال دارد؟

شکی در این نیست، که پیشی گرفتن صادرات از واردات به تنهایی، مسئله مهم و حائز اهمیتی است، اما در حال حاضر این سوال مطرح است که در نیمه اول سال 94، صادرات در چه شرایطی ار واردات پیشی گرفته است؟ این اتفاق در شش ماهه اول امسال در شرایطی رخ داده است، که حجم مبادلات تجاری کشور به شکل فزاینده ای در مسیر کاهش قرار گرفته است، بنابراین باید گفت که پیشی گرفتن صادرات از واردات در شرایطی ارزشمند است که حجم مبادلات تجاری کشور مانند سالهای گذشته، میزان قابل قبولی باشد و صادرات بیشتر با حجم اندک مبادلات تجاری، نمی تواند اررش بالایی را برای تجارت خارجی ایران ایجاد کند.

با این تفاسیر بررسی دقیق وضعیت اقتصاد ایران در شش ماه اول امسال نشان می دهد، که اقتصاد ایران یک درد مشترک دارد که آن هم همان رکود و کاهش تولید است. در شرایطی که ما بازارهای صادارتی خود را از دست داده ایم و واردات کالاهای مورد نیاز برای تولید هم کاهش پیدا کرده است، دولت مجبور شده برای فروش محصولات باقی مانده، به مردم تسهیلات برای خرید خودرو و یا کالا بدهد تا شاید اقتصاد ایران از وضع کنونی خلاص شود. اما این نسخه ها هیچ کدام درمان اصلی اقتصاد ایران نیست و به نظر می رسد که دولت باید به جای این مسکنهای موقت و تداوم منتظر نگه داشتن اقتصاد ایران برای بهره مندی از نتایج برجام،، مشکل تولید را در کشور برطرف کند. تولید که مهم ترین گزاره اقتصاد مقاومتی هم هست. باید دید تیم اقتصادی دولت، بالاخره کی به این نتیجه خواهد رسید؟