شکستن مرزهای دانش
«جنبش نرم‌افزاری، یعنی در زمینه علم، تولید علم و شکستن مرزهای علم، یک جنبش و یک حرکت عظیم به وجود بیاید.» مقام معظم رهبری (17/10/86)
اشاره: اولین و اساسی‌ترین راه توسعه و پیشرفت هر سرزمینی وابسته به علم و تولید دانش است. در واقع علم به مانند سلاح پیروزی است و یک مزیت ملی برای تولید، رشد و توسعه همه‌جانبه محسوب می‌شود. هر جامعه‌ای که از لحاظ علمی و پیشرفت دانش جلوتر باشد و اخلاقیات و اعتقاد را با آن همراه سازد، می‌تواند دروازه‌های سعادت و نیکبختی دنیوی و اخروی را به روی افراد اجتماع باز کند. امام علی (ع) می‌فرمایند: «العلم اصل کل خیر»، علم و دانش ریشه هر خوبی است. با توجه به توصیه‌های رهبران دینی و ائمه اطهار در زمینه دانش و علم‌آموزی و تأکیدات رهبر معظم انقلاب در سال‌های اخیر، لزوم تحقیق در باب تولید علم و پیشرفت اسلامی- ایرانی مشخص می‌گردد.
آغازی بر نهضت تولید علم
جنبش نرم‌افزاری و نهضت تولید علم پس از تأکیدات مقام معظم رهبری، از جمله موضوعاتی است که در سال‌های اخیر مورد توجه و کنکاش مجامع علمی، پژوهشی کشور قرار گرفته است. از این رو انسجام کارکردی و توجه به جامعیت بیان رهبری، می‌تواند ترسیم و تدوین الگوی مدیریت تولید علم، بهره‌وری و تجهیز کارگاه‌های علمی و پژوهشی دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها را تسهیل، خلاق و هدفمند نماید.
با توجه به مشکلات و موانعی که در راه نیل به اهداف بزرگ و توسعه کشور وجود دارد، تجربیات تاریخی و تمدن این سرزمین و پیشرفت‌های اخیر آن ثابت نموده که تولید و نوآوری علمی با مجاهدت و تلاش همگانی، میسر و امکان پذیر می‌باشد. در واقع هر پیشرفتی مستلزم جهاد و تلاش در جهت نیل به آن است و زمینه‌ها و جهات این مجاهدت در مردمان سرزمین ما وجود دارد، بخصوص اینکه در این جهاد همگانی، استعدادها شکوفا گشته و همراه گشتن آن با تلاش و مجاهدت عالمان، اندیشمندان و دانشمندان می‌تواند نتایج و پیامدهای مثبت و ارزنده‌ای داشته باشد.
جایگاه علم در پیشرفت
در تحولات چند دهه اخیر، بویژه در کشورهایی که توانسته‌اند از نظر علوم در زمره کشورهای توسعه یافته محسوب شوند و یا در مرحله انتقال قرار گیرند، توجه ویژه به تولید علم و بهره‌برداری از آن مورد تأکید بوده است. سازگاری علم با نیازها و احتیاجات مردمی، مقتضیات مکانی و ارزش‌های اخلاقی امری است که استفاده از علوم دیگر جوامع را میسر می‌سازد.
از آنجا که نیاز به ایجاد ساختارها و مناسبات سازمانی و علمی از اهمیت فراوانی در نیل به جایگاه مورد تأکید در سامانه‌های توسعه کشورها محسوب می‌شود، به موازات آن نیاز گسترده‌ای به تولید مفاهیم جدید علمی در سه سطح بنیادی، راهبردی و کاربردی می‌باشد که یقیناً از پایه‌ای‌ترین مفاهیمی است که باید تولید گردد. مفاهیمی همچون مفاهیم فلسفی، روش‌شناسی و متدولوژیک که مبنای هماهنگی حرکت در همه عرصه‌های علمی و به تبع آن به ظهور الگوها و تحقیق عینی اهداف کمک می کند.
جهت دهی به دانش
به موازات این مهم، آنچه که امروزه ذهن بسیاری از متفکرین را به خود مشغول داشته است، مقوله جهت‌دار نمودن علم و فناوری است، به این معنی که هر نوع علم و فناوری برای پاسخگویی به نیاز جامعه‌ای خاص تولیده شده و بنابراین، هدف و کارآمدی آن نیز مخصوص به آن جامعه می‌باشد و امکان تعمیم این موضوع در میان متفکرین چنان گسترده شده است که امروزه در تعاریف ارائه شده از علم و فناوری، مقوله فرهنگ همراه با آن نیز مطرح می‌شود.
به طوری که حتی در تعریف یونسکو از دانش و فناوری و فرهنگ وابسته به آن به عنوان یکی از اجزای تکنولوژی نام برده می‌شود. البته استفاده گسترده از محصولات علمی دیگران بدون ایجاد تغییر در آنها تا حد ممکن و متناسب سازی آنها با شرایط بومی و مذهبی، صدمات جبران ناپذیری در بلند مدت بر جامعه وارد خواهد نمود و این جدای از آن ضرورتی است که در برخی مواقع، جوامع ناچارند برای حفظ کارآمدی اجتماعی خود از علوم و محصولات تمدن مادی تا زمان وصول به نظام علمی مطلوب از نرم‌افزارهای وارداتی بدون تغییر استفاده کرده و آن را به کار بگیرند، ضمن آنکه در کوتاه مدت و برای پاسخگویی به نیازهای روز، سیاست‌های وارداتی نیز سبب می‌شود که محصولات غربی بدون دخل و تصرف وارد عرصه علمی جامعه شوند. لذا باید از تقلید کورکورانه و صرف در روش علمی پرهیز نمود.
نوآوری در تولید دانش
بررسی روند تاریخی تولید علم در ایران و جهان اسلام پرهیز از تقلید محوری را در تاریخ گوشزد کرده است. وجود و ظهور انجمن‌ها و مراکز دانشگاهی پر افتخار و متعدد در تاریخ ایران اسلامی در قالب مکاتب علمی، مساجد و گونه‌های مختلف مباحثاتی و مناظرات علمی، به عنوان ابتدایی‌‌ترین و منسجم‌ترین اشکال تولید علم در کشورهای اسلامی پا به عرصه نهاده و موجب شدند تا از محضر و مکتب ائمه اطهار (ع) دانشمندان و مفاخری تقدیم جامعه بشری شود که خود سردمدار و بنیانگذار برخی از علوم امروزی اند. افرادی همچون جابربن حیان، فارابی، ابن سینا، ابن رشد، زکریای رازی، حسن بن هیثم، خوارزمی، ابوالوفا، زهراوی، ابن یونس و صدها نفر نظیر آنها که از بین مسلمین طلوع و در قلمرو حکومت اسلامی رشد و تمدن مترقی اسلامی را به وجود آوردند از آغاز گران این روند مقدس بودند.
اما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی این انتظار وجود دارد که یک نظام سیاسی که پیرو مکتب اهل بیت و ائمه اطهار(ع) است، این کارکرد را دنبال سازد و با وجود فراهم بودن نسبی عناصر پیش برنده علم و وجود امکانات بالقوه وسیع و امکانات بالفعل نسبی در این حوزه، سرمایه‌گذاری‌های انجام شده اثر بخشی مطلوبی را داشته و با وجود درون دادهای تحقیقات شامل سرمایه‌های مادی و بخصوص سرمایه‌های معنوی، یعنی انگیزه‌های علمی و مغزهای متفکر و افراد مستعد، برون داد مجموعه تحقیقاتی کشور اثر بخشی مورد انتظار را در قالب برنامه‌های علمی دنبال نمایند.
به نظر می‌رسد که هر برنامه‌ای بخصوص برنامه رشد علمی و تولید دانش در سطح یک جامعه، نیازمند مجاهدت مردمی، هماهنگی بین ارگان‌ها، تلاش و جهش علمی سازمان‌ها و دانشگاه‌ها، پیشنهاد طرح‌های نوین و به کارگیری نوآوری‌های علمی، استفاده از الگوها و نمونه‌های عینی و سازگار کردن آن با نیازهای داخلی و در نظرگیری آرمان‌ها و ارزش‌های نظام است. در واقع جنبش نرم‌افزاری و نهضت تولید علم باید در تمامی ابعاد و عرصه‌های جامعه برنامه و طرح‌های کلی و جزئی تدوین و تنظیم کند تا بتواند در آینده‌ای نه چندان دور، به اهداف خود نایل شود.
رهنمودهای رهبر
علم و تولید و گسترش آن یکی از راه‌های حفظ استقلال و افزایش توسعه و رشد جامعه است. تردیدی وجود ندارد که در جهت حفظ امنیت و رفاه جامعه، ارتقای سطح زندگی مردم و همچنین برآوردن نیازهای اساسی جامعه، نه تنها تحقیق و توسعه در علوم و فناوری‌های نوین باید به طور جدی و با برنامه و عزمی ملی ادامه یابد، بلکه تحولی اساسی و بنیادین در زمینه نهادینه نمودن فرهنگ توجه جدی به علوم و فناوری‌ها ضروری است.
با توجه به همین ضرورت رهبر معظم انقلاب به عنوان سکاندار حاکمیت نظام اسلامی و هدایتگر تام قابلیت‌ها و امکانات ملی جمهوری اسلامی ایران، موضوع جنبش نرم‌افزاری و تولید علم را مطرح نموده و خواستار تحولی جدی در آزاد اندیشی، عدالتخواهی و برپاسازی نهضت نرم‌فرهنگی و علمی در حوزه و دانشگاه شده‌اند.
تردیدی در این نیست که دید فراگیر مقام معظم رهبری نسبت به مشکلات جهان اسلام و اهمیت توجه جدی به علوم و فنون نوین جهت پیشگیری از استیلای مداوم جهان استکبار و همچنین دفاع از استقلال و امنیت نظام اسلامی بر خاسته از واقعیات اوضاع فعلی جهان است که با ابداع روش‌های تبعیض آمیز و بهره‌گیری از نقش و حضور سازمان‌های وابسته بین‌المللی که قصد عقب نگه داشتن کشورهای در حال توسعه بویژه کشورهای مستقل اسلامی را از دستیابی به علوم خلاق و فناوری‌های کلیدی دارند، از این رو به منظور تقویت زمینه‌های پیاده‌سازی این سیاست به نظر می‌رسد دقت و توجه در برخی از تجویزات و توصیه‌های اعلامی از سوی مقام معظم رهبری کارگشا باشد.
«باید مغزهای متفکر استاد و دانشجوی ما بسیاری از مفاهیم حقوقی، اجتماعی و سیاسی را که شکل و قالب غربی آنها در نظر بعضی مثل وحی منزل است و نمی‌شود درباره‌اش اندک تشکیکی کرد، در کارگاه‌های تحقیقاتی عظیم علوم مختلف، حلاجی کنند، روی آنها سئوال بگذارند، این جزمیت‌ها را بشکنند و راه‌های تازه‌ای پیدا کنند، هم خودشان استفاده کنند، هم به بشریت پیشنهاد کنند، امروز کشور ما محتاج این است.»
بنابراین، در فرایند جنبش نرم‌افزاری مهم‌ترین عرصه جامعه که نقش حساس و سنجیده‌ای در نیل به اهداف مورد نظر دارد، دانشگاه و حوزه‌های تولید علم و دانش است. بسیاری از نظریه‌ها و اندیشه‌های نو و ابتکارات و نوآوری‌هایی که در جامعه رخ می‌دهد، از سوی دانشگاه و مراکز علمی جامعه صورت می‌گیرد، از این رو سعی و مجاهدت دانشمندان و اندیشمندان در این جنبش می‌تواند نقش زیادی داشته باشد. انتظاراتی که مردم از دانشگاه دارند، از بیانات مقام معظم رهبری قابل استنباط است:
«امروز انتظار کشور ما از دانشگاه این است که دانشگاه باید بتواند یک جنبش نرم‌افزاری همه‌جانبه و عمیق در اختیار این کشور و ملت بگذارد تا آن کسانی که اهل کار و تلاش هستند، با پیشنهادها و با قالب‌ها و نوآوری‌های علمی خود بتوانند بنای حقیقی یک جامعه آباد و عادلانه مبتنی بر تفکرات و ارزش‌های اسلامی را بالا ببرند، امروز کشور ما از دانشگاه این را می‌خواهد.»
برای نیل به اهداف مورد نظر و تولید علم در جامعه راهکارها و راه‌حل‌هایی وجود دارد که از مجموعه بیانات رهبری قابل استنباط است:
برای رویاندن علم باید مدیریت علمی و سرمایه‌گذاری مراکز صنعتی، فناوری و تولید دانش صورت پذیرد که این مهم به عهده مدیران کشور و متضمن تحقیقات حیات آینده کشور است و نباید در آن کوتاهی کرد.
یکی از پیش‌فرض‌ها و ضرورت‌های نهضت نرم‌افزاری توجه به عناصر فکری و نخبگان جامعه در دو بخش دانشگاهی و حوزه‌های دینی است.تبدیل جنبش به ارزش عمومی با ایجاد فضای انتقادی سالم به سئوالات و شبهات در قالب مناظره علمی و نظریه‌پردازی روشن همراه با داوری و اجتناب از سیاست‌زدگی و سیاست‌زدایی ضروری است.باید حوزه‌های نفوذ و ظهور افکار غربی را در حوزه علم شناسایی و آن را تحت کنترل درآورد.
نویسنده : سعید احمدیان راد
منبع : روزنامه رسالت 17/11/1390
