آداب و رسوم شب چله در ایران باستان
ايرانيان در گذشته يكي از شادترين مردمان جهان بودهاند و از هر مناسبتي براي جشن، شادي و دركنار هم بودن استفاده مي‌كرده‌اند. تعداد بالاي جشن‌هاي ايران باستان گواه روشني بر اين مساله است.
به گزارش شیرازه، ايرانيان
در گذشته يكي از شادترين مردمان جهان بودهاند و از هر مناسبتي براي جشن،
شادي و دركنار هم بودن استفاده مي‌كرده‌اند. تعداد بالاي جشن‌هاي ايران
باستان گواه روشني بر اين مساله است. نوروز، مهرگان، جشن‌هاي آتش،
گاهنبارها، فروردگان، سده، سپندارمذگان، چهارشنبه‌سوري، سيزده به‌در،
بهمن‌گان، آذرگان، جشن زایش اشو زردشت، دیگان، يلدا و ... جشن‌هاي ايران
باستان بودهاند. جشن‌هايي كه برخي از آن‌ها به‌وادي فراموشي سپرده شده‌اند
و برخي ديگر همچنان پابرجا مانده و هرساله باشكوه خاصي در ميان ايراني‌ها
برگزار مي‌شوند. يكي از اين جشن‌ها، شب يلدا يا شب چله است. جشني كهن كه
پيشينه‌اي بيش از 7 هزار سال دارد.
ایرانیان آخرین شب پاییز را درازترین و تاریک‌ترین شب در طول سال مي‌دانند؛ آن‌ها در شب يلدا تا سپیده دم بیدار می‌مانند و در کنار یکدیگر خود را سرگرم می‌كنند تا اندوه غیبت خورشید و تاریکی، روحیه آن‌ها را تضعیف نکند و با به روشنایی گراییدن آسمان به رختخواب می‌روند و لختی می‌آسایند.
اجداد
ما این شب را تا صبح به جشن و پایکوبی به گرد آتش می‌پرداختندو بر خوانی
از میوه‌هایی چون هندوانه، خربزه، انار، سیب، خرمالو و به می‌نشستند. در
آیین شب یلدا یا شب چله، خوردن آجیل مخصوص، هندوانه، انار و شیرینی و
میوه‌های گوناگون جنبه نمادین دارد و نشانه برکت، تندرستی، فراوانی و
شادکامی هستند.
در این
شب هم مثل جشن تیرگان، فال گرفتن از کتاب حافظ مرسوم است. حاضران با
انتخاب و شکستن گردو از روی پوکی یا پُری آن، آینده‌گویی می کنند، بزرگان
نیز با داستان‌سرایی و متل‌گویی، کوچک‌تر‌ها را بر سر ذوق می‌آورند.
گذشتگان ما، تمام شب را در پرتو چراغ و نور و آتش می‌گذراندند تا اهریمن
فرصت دژخویی و تباهی پيدا نكند.
يلدا مظهر زایش زادروز
واژه «یلدا» به معنای «زایش زادروز» و تولد است. ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر می‌شوند و تابش نور ایزدی افزونی می‌یابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید می‌خواندند و برای آن جشن بزرگی برپا می‌کردند و از این رو به دهمین ماه سال، دی می‌گفتند که ماه تولد خورشید بود.
یلدا
و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود، یک سنت باستانی است. مردم
روزگاران دور و گذشته که کشاورزی، بنیان زندگی آن‌ها را تشکیل می‌داد و در
طول سال با سپری شدن فصل‌ها و تضادهای طبیعی خوی داشتند، بر اثر تجربه و
گذشت زمان توانستند کارها و فعالیت‌های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول
و بلندی و کوتاهی روز و شب و جهت و حرکت و قرارگرفتن ستارگان تنظیم
کنند.آنان ملاحظه می‌کردند که در بعضی ایام و فصول، روزها بسیار بلند
می‌شود و در نتیجه در آن روزها، از روشنی و نور خورشید بیشتر می‌توانستند
استفاده کنند.
این
اعتقاد پدید آمد که نور، روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با
تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکش هستند.مردم دوران باستان و از جمله
اقوام آریایی، از هند و ایرانی تا هند و اروپایی دریافتند که کوتاه‌ترین
روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پس از آن روزها به
تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شوند، از همین رو آن را شب زایش خورشید
نامیده و آغاز سال قرار دادند.
هندوانه نماد گرماي تابستان
هندوانه يكي از مهم‌ترين ميوه‌هاي شب يلداست. ميوه‌اي كه یادآور گرمای تابستان و حرارت خورشید است. باور قدیمی‌ها بر این بوده که اگر مقداری هندوانه در شب یلدا بخورید، در سراسر زمستان، سرما و بیماری بر شما غلبه نخواهد کرد. هندوانه همچنین قاچ‌های مدور می‌خورد و چون خورشید، یادآور گرمای تابستان و فرونشاندن عطش است.
انار نماد شادي و زايش
این میوه در سفره شب یلدا نماد شادی و زایش و تولد است. انار میوه‌ای خون ساز است و به کسانی که رنگ پریده و ضعیف هستند، توصیه می‌شود آب انار بنوشند. سیستم دفاعی بدن را تقــویت می‌کند و موجب افزایش انرژی و تصفیه خـون می‌شود و رنگ و روی کسی را که آب انار می‌خورد، زیبا و شاداب می‌کند. به همین دلیل انار را نماد زایش و شادی می‌دانند.
آجیل شب يلدا
آجیل شب یلدا شامل پسته، بادام، فندق و گردو است و در بعضی مناطق از میوه‌های خشک نیز به عنوان آجیل شب یلدا استفاده می‌شود. دانه‌های آجیل سرشار از کالری و ویتامین و مواد معدنی هستند و نمی‌گذارند پوست افراد خراب شود، ریزش مو بگیرند، افسرده شوند یا قدرت بینایی‌شان کم شود. البته این به شرطی است که زیاد مصرف نکنند و خیلی هم شور نباشند وگرنه باعث چاقی و افزایش وزن می‌شود!
رازهاي ماندگاري شب يلدا
مهر به معنای خورشید است و تاریخ پرستش آن در میان ایرانی‌ها و آریایی‌ها به پیش از دین زرتشت بازمی‌گردد که پس از ظهور زرتشت این پیامبر او را اهورامزدا تعریف کرد.
بلند‌ترین شب سال، یعنی طولانی‌ترین تاریکی است، نشانه اهریمنی شبی شوم و ناخوشایند که از فردا به کوتاهی می‌گراید.
پایان برداشت محصولات سیفی و آغاز فصل استراحت در جامعه کشاورزی
در این روز پادشاهان با دهقانان و برزگران مجلس می‌کردند و در یک سفره با ایشان غذا می‌خوردند و می‌گفتند؛ قوام دنیا به کار‌هایی است که به دست شما می‌شود.
یلدا، پاسداشت فرهنگ و سنت‌های خوب ایرانی است
در کنار هم بودن و مهمان هم بودن و کنار هم به فردای روشن چشم داشتن، کنار هم بودن و نیایش، کنار هم بودن و انار خوردن و حافظ خواندن، کنار هم بودن و قصه گفتن از دیروزی که رفته است و می‌تواند چراغ راه بچه‌های فردا باشد...
مشاعره شيرازي‌ها در شب يلدا
اكثر خانواده‌ها در شيراز همانند شهرهاي ديگر ايران، اين شب را به شب زنده‌داري مي‌پردازند، آن‌ها از دوستان و آشنايان خود دعوت مي‌كنند و براي پذيرايي ميهمانان سفره‌اي مي‌گسترند كه بي‌شباهت به سفره هفت سين نوروز نيست. در اين سفره آينه، قاب عكس حضرت علي، دو لاله و چند شمع روشن، اسپند و انواع تنقلات شامل نخودچي، كشمش، حلواي ارده و آجيل مشكل گشا، رنگينك، ارده شيره، خرما، انجير، به همراه چند شاخه گل قرار مي‌گيرد. غذاي ويژه شيرازي‌ها در اين شب هويج پلو به همراه كشمش، مغز گردو و رب است. در اين شب، همه افراد خانواده تا دير وقت به شوخي، گفت‌وگو،خاطره گويي و مشاعره مي‌پردازند و گرفتن فال حافظ به‌خصوص در اين شب رواج فراوان دارد.
شب يلدا در خراسان
مردم ايران در شهرها و روستاهاي مختلف با توجه به فرهنگ، آداب و رسوم ويژه خود، شب چله را جشن مي‌گيرند. خراساني‌ها معتقدند كه در شب چله، بايد از ميوه‌هايي كه داراي خواص ويژه‌اي هستند، خورد تا سال آينده خواص آن‌ها در بدن باقي بماند. اين ميوه‌ها شامل هويج، گلابي، انار، زيتون سبز، خربزه و هندوانه است، كه در ميان ميوه‌ها، هندوانه از ميوه‌هاي اصلي است كه بايد در شب چله خورده شود. پس از خوردن هندوانه، رسم براين است كه پوست هندوانه را به پشت بام همسايه مي‌اندازند تا اگر استطاعت خريد اين ميوه را ندارد پوست آن را بتراشد و بخورد و اين عمل تا بام همسايه هفتم ادامه دارد.
از مراسم ديگر اين شب، فرستادن خوانچه ميوه است كه از طرف داماد و براي
خانواده عروس فرستاده مي‌شود. اين خوانچه، پر از ميوه با هداياي مناسب از
قبيل قواره پارچه، دستبند يا گردنبند براي عروس است. در اين خوانچه بايد
حداقل هفت رنگ ميوه همانند انار، انگور، پرتقال، سيب، گلابي، هندوانه و ...
وجود داشته باشد.
فال گردو مازندراني‌ها در شب يلدا
فال گردو مازندراني‌ها در شب يلدا
دو روز مانده به شب چله، در نقاط مختلف مازندران مردم به تهيه مقدمات اين شب مي‌پردازند و بعد از غروب آفتاب، درآن شب جمع شده و دور كرسي مي‌نشينند و سالمندان حاضر در مجلس به تعريف از سردي زمستان و دوره‌هاي يخبندان گذشته، داستان‌ها و افسانه‌هاي مي‌پردازند. آن‌ها بعد از صرف شام و چاي، روي كرسي، سفره‌اي پهن مي‌كنند كه در آن سفره، خوراكي‌هايي از قبيل: پرتقال، نخود برشته، كشمش، بادام شيرين، نارنگي، سيب، ليموترش، خربزه و هندوانه كه شاه ميوه اين مجلس است، به اضافه انواع تنقلات و شيريني‌هاي محلي وجود دارد. افراد خانواده‌ها به شوخي، بذله گويي و گفت و شنود و تفأل به ديوان حافظ مي‌پردازند. در پايان جشن، هر نفر با چشم‌هاي بسته تعدادي گردو برداشته و هنگام خواب زير تشك خود گذاشته و صبح گردوها را مي‌شكند. اگر مغز آن سفيد و خوب بود، نيتش برآورده مي‌شود. مردم مازندران معتقدند كه اگر در اين شب ننه سرما گريه كند، هوا باراني و اگر پنبه‌هاي توي لحاف را بريزد بيرون، برف و اگر گردنبند خود را پاره كند، تگرگ مي‌بارد.
شب چله‌گر در گيلان
در گيلان و شهرها و روستاهاي آن، شب چله را جشن مي‌گيرند، و هركس بنا به توانايي مالي خود ميوه و آجيل تهيه مي‌كند. ميوه‌ها شامل انار، ليمو، پرتقال و هندوانه است. مردم گيلان، خوردن هندوانه را واجب و مفيد مي‌دانند. آن‌ها هندوانه‌هايي كه محصول بوستان خودشان بوده را براي شب چله در ساقه‌هاي برنج بافته شده نگه مي‌دارند. افراد خانواده با چند خانواده كه خويش و قوم هستند، در يك جا برگرد سفره‌اي جمع مي‌شوند وبه گفت‌وگو و ترانه خواني مي‌پردازند. كساني كه نامزد دارند براي همسر آينده‌ي خود «شب چله گر » مي‌فرستند كه اگر اين كار را نكنند به علت ترك رسم، مورد سرزنش خانواده عروس قرار مي‌گيرند.
آيين شال در شب يلداي لرستان
مردم لرستان در شب چله، با گوسفند يا بوقلموني كه براي شب چله، پروار و چاق كرده‌اند غذا تهيه مي‌كنند. افراد خانواده‌ها به همراه بزرگان خانواده‌ها دور هم جمع مي‌شوند و به گرفتن فال و تعريف داستان و خاطره مي‌پردازند. آن‌ها براي اين شب مانند ديگر شهرهاي ايران انواع تنقلات و ميوه‌ها، خربزه و هندوانه تهيه مي‌كنند. در شب چله نيز نوجوانان و جوانان محله‌هاي مختلف در لرستان، به گروه‌هاي دو يا چهار نفري تقسيم شده و به پشت‌بام خانه‌ها مي‌روند و از مسير دودكش بخاري‌هاي خاموش خانه‌هاي قديمي يا جلوي پنجره‌ها، شال مي‌فرستند و با خواندن ترانه‌هاي مخصوص اين شب، تقاضاي آجيل و تنقلات مي‌كنند و صاحبخانه نيز مقداري از مواد خوراكي آن شب را به پر شال مي‌بندد و با تكان دادن شال اشاره مي‌كند كه بالا بكشند.
چله زري و عمو چله در اصفهان
به باور اصفهانی‌های قدیم، زمستان به دو بخش «چله» و«چله‌کوچیکه» تقسیم می‌شد که موعد چله از اول دی‌ماه تا ۱۰بهمن بود اما «چله کوچیکه» از دهم بهمن آغاز می‌شد و تا 30 بهمن ادامه داشت. البته آیین برگزاری شب چله در اصفهان به دو نام «چله زری»(ماده) و«عمو چله»(نر) تقسیم می‌شود زیرا از گذشته تاکنون همه موجودات و اشیا را بر اساس جنس مذکر و مونث تقسیم می‌کردند. اصفهانی‌ها دوشب را به عنوان شب چله برپا می‌کردند و آیین‌های مخصوص به این شب را به جا می‌آوردند. آیین شب چله در شهر اصفهان خانوادگی برگزار می‌شده است و خانواده‌های اصفهانی با پهن کردن سفره‌ای با عنوان «سفره شب چله» این شب را گرامی می‌داشتند.
هندوانه به‌عنوان نمادی کروی که برونش سبز و درونش قرمز است و سمبل خورشید محسوب می‌شود، به عنوان مهم‌ترین میوه سر سفره چله قرار می‌گیرد. از دیگر بخش‌های این آیین در اصفهان قدیم پهن کردن تمام البسه و رختخواب‌ها در هوای آزادبه‌خصوص در مقابل خورشید با هدف خوشامدگویی به «عمو چله» و «چله زری»بوده است.
شب يلدا در ديار شيرين و فرهاد
در استان کرمانشاه نیز شب یلدا از جایگاه ویژه‌ای در میان مردم برخوردار است و همواره با مراسم زیبایی همراه است. مردم استان کرمانشاه در این شب بیدار می‌مانند تا با شعر خواندن، قصه گفتن، فال حافظ گرفتن و آجیل خوردن با مادر جهان در زادن خورشید همراهی و همدردی کنند. میوه‌هایی نیز در این شب خورده می‌شود که به گونه‌ای نمادی از خورشید است مانند هندوانه سرخ، انار سرخ، سیب سرخ یا لیموی زرد. قصه‌هایی از عشق جاودانه شیرین و فرهاد، رستم و سهراب، حکایت حسین‌کرد شبستری و خواندن اشعار زیبا و دلنشین شامی‌کرمانشاهی در گذشته نقل مجالس شب یلدا در کرمانشاه بود.
آن روزها افراد فامیل به خانه بزرگ‌ترین فرد فامیل می‌رفتند و با تکاندن برف‌های زمستان از لباس‌های‌شان در گرمای آرامش بخش کرسی فرو می‌رفتند. افراد فامیل سر یک سفره باهم شام می‌خوردند و روی سفره مخصوص این شب خوردنی‌های متنوعی چیده می‌شد.
خوردنی‌هایی از قبیل آجیل، راحت الحلقوم، مشکل‌گشا، شیرینی محلی دست پخت مادر بزرگ‌ها به خصوص نان شیرینی معروف«نان پنجره‌ای، کاک و نان برنجی»، و میوه‌هایی چون انار، سیب و هندوانه که نگین این سفره بود. یکی از آداب زیبایی که شب یلدا در استان کرمانشاه وجود دارد، گرفتن فال حافظ است که مردم با اعتقادات خاص خود رهنمودهایش را چراغ راه مشکلات خود در زندگی قرار می‌دهند.همچنین دختران دم بخت با این کار از باز شدن بخت خود در آن سال خبری می‌گرفتند. قصه‌گويي مردم ديار رستم در شب يلدا
مردم این استان نیز براساس یک سنت دیرینه در شب یلدا در خانه بزرگ قوم خویش گردهم می‌آیند و به قصه‌هایی که پدربزرگ‌ها و مادر بزرگ‌ها برای شان نقل می‌کنند، گوش می‌دهند.
برگزاری جشن‌های خانوادگی همراه با گروهی از اعتقادات اسطوره‌ای، شبی خاطره‌انگیز را برای خانواده‌های زاهدانی به‌ویژه کودکان ونوجوانان فراهم می‌کند. گفتن قصه، گرفتن فال حافظ، بازی‌های دسته‌جمعی نظیر گل یا پوچ و بیان لطیفه و خاطره را مي‌توان از سرگرمی‌های شب یلدا در این منطقه عنوان کرد.
چیلله قارپیزی در آذربایجان شرقی
مردم این استان نیز برای زنده نگه داشتن این شب به یادماندنی برای خود آداب و رسوم ویژه‌ای دارند. اکثر مردم آذربایجان در شب یلدا«چیلله قارپیزی» (هندوانه چله) می‌خورند و معتقدند باخوردن هندوانه، لرز و سوز سرما به تن‌شان تاثیر نداشته و اصلا سرمای زمستان را حس نمی‌کنند. در بیشتر شهرها و روستاهای آذربایجان شرقی، رسم بر این است کسانی که نامزد هستند در دوران نامزدی در این شب برای نامزدهای خود «خوانچه»طبق می‌فرستند و اقوام در هر چه بهتر بودن این خوانچه‌ها کمک می‌کنند. محتویات خوانچه‌ها عبارتند از شیرینی، پرتقال، سیب، انار، هندوانه، آینه و پارچه که با پولک و تور تزیین می‌شود.
هنگام غروب، زنان فامیل هدایایی به رسم یاری به منزل داماد آورده و به جشن و پایکوبی می‌پردازند. سپس طبق‌های آماده را بر سر افرادی که معین شده قرار داده و روانه خانه عروس می‌کنند و مادر عروس پس از تحویل طبق‌ها، هدایای مانند پول، شیرینی، جوراب به آن‌ها می‌دهد.
فردای این شب، مادر دختر تمام طبق‌ها را در اتاق میهمان چیده و از زنان فامیل برای صرف میوه و شیرینی دعوت می‌کند. همچنین علاوه بر فرستادن سهم چله برای نوعروس، پدر عروس قبل از غروب آفتاب، سهم دختر و دامادش را که شامل هندوانه، میوه، آجیل، شیرینی، یک قواره پیراهنی باکفش و چادر است، روانه منزل آن‌ها می‌کند. اغلب مردم در این شب برنج، مرغ و آش شیر پخته و بعداز شام نیز از تنقلات موجود در منزل شامل قاورقا (گندم برشته با شاهدانه) آجیل، لبو، هویچ، حلوای گردو، انواع میوه، خربزه، هندوانه و خشکبارهایی چون انگور، بادام و سنجد میل می‌کنند.
ریش‌سفید خانواده در حالی‌که با چاقو هندوانه را می‌برد، می‌گوید بلایای خودمان را امروز بریدیم. در تبریز پوست‌های میوه و آشغال‌ها را در آب روان ریخته و این رفتار را خوب و خوش یمن می‌دانند.
بعد از خوردن تنقلات و میوه دركنار بزرگان خانواده به نقل حکایات و داستان‌هایی از حماسه‌های ملی این سرزمین پرداخته و تا پاسی از شب به صحبت مشغول می‌شوند. كرسي‌نشيني اراكي‌ها در شب يلدا
آیین شب یلدا در استان مرکزی از قدیم در سه شب متوالی با عناوین شب «چله‌بزرگه»،«چله وسطی»و «چله‌کوچیکه» برگزار می‌شد و خویشان و دوستان سفره‌ای از مهر را می‌گشودند و از هر دری سخنی می‌گفتند.
یکی از آیین‌های ویژه یلدا در استان مرکزی دیداربا بزرگان و سالخوردگان فامیل است. در شب‌های چله، فامیل دور کرسی چوبی جمع می‌شدند و به قصه‌های بزرگ ترها گوش می‌دادند.
زنان و دختران روستایی غذا و تنقلات ویژه این شب را مهیا می‌کردند. در سینی‌های قدیمی مسی، انواع میوه و تنقلات به ویژه هندوانه، انگور، تخمه، نخودچی، کشمش و خرما را مهیا می‌کردند. در این شب استثنایی پس از صرف شام و خواندن دعای شکر در پای سفره، همگان در کنار هم، از شادی‌ها و غم‌ها، موفقیت‌ها، اعتقادات، امیدها و بیم‌هاشان می‌گفتند. بزرگ‌ترها و ریش سفیدان فامیل در این شب علاوه بر خواندن اشعار حافظ، سعدی و فردوسی، خاطرات و داستان‌های کهن ایران زمین را برای اعضای خانواده نقل می‌کردند.
در شب یلدا، بزرگ‌ترها با کودکان هم‌بازی می‌شدند.«پر یا پوچ» ،دزد بازی و مشاعره از جمله بازی‌هایی است که در شب چله با مشارکت همه اعضای خانواده رواج داشت. این رسم‌ها تا سال پیش در شهر اراک و سایر مناطق استان مرکزی به شکلی فراگیر وجود داشت اما اکنون به ندرت می‌توان چنین جلوه‌هایی را به چشم دید
نظرات بینندگان
