ابهاماتی که گاه به صورت کنایه‌ از سوی بدخواهان مطرح و در مواردی صرفاً به منظور کسب اطلاع از سوی دلسوزان بیان می‌شده است. نمونه متأخر این ابهامات هم طرح این سوال در برخی رسانه‌ها و فضای مجازی بود که با توجه به پیشرفت‌های علمی روز، چگونه است که هنوز قادر به تشخیص هویت شهدای تفحص شده نیستیم و کماکان شاهد تشییع پیکر شهدا به صورت گمنام هستیم.

درباره این ابهام و سوالات دیگری از این دست باید سراغ متولی مستقیم فرآیند تشخیص هویت پیکرهای تفحص شده می‌رفتیم. مرکز ژنتیک نور از زیرمجموعه‌های سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در حال حاضر این مسئولیت را برعهده دارد.

 دشواری کار بر روی نمونه‌های استخوانی

محمود تولایی رئیس این مرکز در پاسخ به خبرنگار مهر درباره اینکه چرا پس از چندین سال از پایان جنگ تحمیلی، هنوز برخی شهدا به صورت گمنام دفن می شوند به تشریح فعالیت های مرکز ژنتیک نور در روند تعیین هویت شهدای گمنام پرداخت و گفت: استخراج ژن روی یک نمونه خونی کار ساده‌ای نیست، اگر قرار باشد همین کار روی بافت انجام شود، حساسیت کار ۲۰ برابر بیشتر خواهد شد. همین اقدام روی بافت سخت مشکل تر می شود. سختی کار روی نمونه استخوانی بسیار بیشتر از کار کردن روی نمونه‌های خونی است.

تولایی ادامه داد: بافت سخت ابتدا باید پودر شود. اجزای درون سلولی با پودر کردن از بین می‌رود، پس راندمان کار پائین می‌آید. برای جبران راندمان کار، روش‌های حساسی را پیش می‌گیرند. پس سختی کار در نمونه های استخوانی چندین برابر نمونه‌های خونی است. خصوصا اگر این نمونه ها مدت طولانی در شرایط نامطلوب قرار داشته باشند.

وی افزود: روی برخی از نمونه‌ها باید چندین بار روش‌های مختلف را امتحان کرد تا به یک نمونه DNA دارای کیفیت لازم برای مطالعات بعدی برسیم. حال با در نظر گرفتن این مشکلات، فرض کنید نمونه‌ای را در اختیارمان قرار می‌دهند که در شرایط سختی نیز قرار داشته است. مثلا باید روی یک نمونه استخوانی کار کنیم که ۳۰ سال در باتلاق و مرداب و یا در معرض مستقیم آفتاب شدید مناطق جنوبی کشور بوده است. این مسائل باعث می‌شود که غشای اصلی سلولی آسیب ببیند. بنابراین باید حساس تر و ظریف تر کار کرده و روش های مختلف را بکار گیریم و این موجب طولانی شدن مراحل کار آزمایشگاهی می‌شود.

رئیس مرکز ژنتیک انسانی نور ادامه داد: گاهی ممکن است در یک روز، روی ۲۰۰ نمونه خونی کار کنیم اما گاهی نیز ممکن است که یک کارشناس چندین روز تنها برای یک نمونه استخوانی وقت بگذارد. تازه آن موقع بخش کنترل کیفیت اعلام می کند که این نمونه برای مطالعات ژنتیکی مناسب است یا نه. بنابراین، این کار بسیار زمان‌بر است.

دوستان معترض حتی یک بار از مرکز ژنتیک بازدید نکرده‌اند!

تولایی در ادامه درباره اینکه چندی پیش مشاور رئیس جمهور به صورت گلایه‌آمیز مطلبی را در فضای مجازی منتشر و بیان کرده بود «سه دستگاه متولی شهدا هستند اما هنوز شهدای جنگ تحمیلی گمنام دفن می‌شوند» افزود: به حق است که دوستان ما در دولت، و هر جایی، انتظارات و علائق خود را مطرح کنند اما آیا خودشان تا به حال یک بار از مجموعه و مرکز ما بازدید کرده اند؟

وی افزود: ما تاکنون یک ریال هم از حمایت‌های دولتی برخوردار نبوده‌ایم. اگر اکنون با یک تیم ۲۰ نفره کار می‌کنیم باید بدانند که کارمان هزینه بر است و اگر قرار باشد سرعت پاسخگویی خودمان را سه برابر کنیم باید قدرت مالی و بودجه‌ای ما هم سه برابر شود تا بتوانیم تعداد دستگاه‌ها و نیروهایمان را بیشتر کرده و ساختمان های مناسب تری بگیریم تا قدرت پاسخگویی بیشتری داشته باشیم.

رئیس مرکز نور افزود: از همه مسئولانی که انتظار درست و طبیعی آنها سرعت در پاسخگویی ماست، دعوت می‌کنم ارتباط بیشتری با ما داشته باشند. ما نیروی متخصص و شایسته این کار را داریم و حتی متخصص تربیت می‌‌کنیم اما ظرفیت پاسخگویی ما متناسب با میزان حمایت‌ها و پشتیبانی هایی است که در اختیارمان گذاشته می‌شود.

پیش‌بینی وجود ۶ هزار شهید گمنام دیگر در مناطق مرزی

تولایی، تیم مستقیمی که با او بر روی تعیین هویت شهدا کار می‌کنند را ۲۰ نفر اعلام کرد و گفت: شهدای ما در جنگ تحمیلی حدود ۲۷۰ هزار نفر بوده‌اند که نزدیک به ۵۰ هزار نفر به عنوان مفقود مطرح شدند و توسط فعالیت کمیته جستجوی مفقودین تاکنون حدود ۴۴ هزار نفر از مفقودین پیدا شدند.

وی ادامه داد: همچنین ۱۴ تا ۱۶ هزار نفر از این‌ها گمنام هستند که از این تعداد ۸ تا ۹ هزار نفر از آنها در عملیات های تفحص به دست آمده‌اند و در یادمان های شهدای گمنام دفن هستند. پیش بینی می‌شود حدود ۶ هزار شهید گمنام دیگر در مناطق مرزی و برون مرزی کشورمان وجود داشته باشد که پیدا شدن آنها نیازمند استمرار فرایندهای تفحص و جستجوی مفقودان است. با این حال اکنون حدود ۲ هزار نمونه از شهدا در اختیار داریم. آن هم نمونه‌هایی که از سال ۸۱ به بعد در تفحص ها بدست آمده است.

رئیس مرکز ژنتیک انسانی نور گفت: از زمانی که پروژه تعیین هویت شهدا آغاز شد، نمونه‌ای از همه شهدایی که در تفحص بدست آمده و گمنام بوده‌اند در اختیارمان قرار می‌گیرد. اکنون پیکر این شهدا در یادمان‌های شهدای گمنام سراسر کشور دفن هستند.

وی افزود: به مرور که کار تهیه پروفایل و طرح واره ژنتیکی شهدا را انجام می دهیم، اطلاعاتمان را با شماره پرونده آن شهیدان تطبیق می‌دهیم. یک بخش کار این است که از همه خانواده هایی که دارای فرزند مفقودالاثر هستند نمونه خون بگیریم. بسیاری از والدین شهدای گمنام در سنین کهنسالی قرار دارند و یا فوت شده‌اند. بنابراین اگر در جمع آوری این نمونه‌های خونی سرعت عمل نداشته باشیم بسیاری از آنها را از دست خواهیم داد.

تولایی تأکید کرد: ما در حد وسع و توان و حمایتی که می‌شود، کار را انجام داده‌ایم. انتظارمان این است همه افرادی که نسبت به خانواده شهدا احساس تکلیف می‌کنند و می‌گویند چرا ما هنوز شهید گمنام دفن می کنیم حداقل یک تماس گرفته و با چالش‌ها و نیازهای کار ما آشنا شوند. چندی پیش یکی از نمایندگان مجلس با فعالیت های ما آشنا شده بود و پیگیر چالش هایمان شد. از طرف وزارت بهداشت تماس گرفته و گفتند نیازمندی های خود را در نامه ای بنویسید. این کار را انجام دادیم ولی تاکنون هیچ پاسخی دریافت نکرده ایم. به ظاهر و حرف نمی شود از شهدا و خانواده آنها حمایت کرد.

سهم بنیاد شهید و وزارت بهداشت در تعیین هویت شهدا 

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله اعظم(عج) در پاسخ به اینکه هزینه نمونه گیری از خانواده های شهدای گمنام آنقدر نیست که نتوان در جمع آوری نمونه خونی والدین شهدای گمنام سرعت عمل داشت، گفت: قطعا عدد و رقمی که مورد انتظارمان است بسیار کمتر از هزینه هایی است که امروزه در کشور انجام می شود.

تولایی افزود: این هزینه آنقدر نیست که فکر کنیم بار مالی سنگینی دارد. تا امروز مجموعه ژنتیک انسانی و فعالیت های ما توسط سپاه و برخی منابع حمایتی جزیی دیگرحمایت شده‌ است. این کار نیازمند اقدامات حمایتی جدی از سوی بنیاد شهید و سایر دستگاه‌های دولتی است. آیا بخش دیگری از کار ما که مربوط به تکنولوژی نوین در سلامت و شناخت دغدغه های آسیب های مولکولی جانبازان شیمیایی است، به وزارت بهداشت مربوط نمی‌شود؟ آیا حمایت از پرداختن به یکی از پیشروترین دانش ها و تکنولوژی های روز، بخشی از وظایف معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نیست؟

اگر پدر و مادر شهدای گمنام در قید حیات نباشند...

تولایی در بخش دیگری از این گفتگو در پاسخ به اینکه غیر از نمونه‌‌‌های خونی پدر ومادر، مناسب ترین نمونه برای تعیین هویت شهدای گمنام چیست؟ گفت: ترجیحا یک تا دو سی‌سی نمونه خون از والدین می‌گیریم. این نمونه خونی بهترین نمونه برای آزمایش است ولی مواردی بوده که شهیدی در دست بررسی بوده است و پدر یا مادر یا هردو در قید حیات نبودند، اگر این والدین سابقه بستری داشته و از اینها نمونه ای حتی بلوک‌های پاراقینه آسیب شناسی هم در اختیار باشد امکان استخراج DNA  وجود خواهد داشت. 

وی افزود: مواردی بوده است که ما از بافت‌های پارافین بخش پاتولوژی بیمارستان نمونه گرفته‌ایم و روی آن کار کردیم و توانستیم طرح واره ژنتیکی پدر یا مادر را بدست آورده و شناسایی کنیم. بهترین نمونه، نمونه خونی پدر و مادر است چون نیمی از اطلاعات ژنتیکی هر فردی شبیه به مادر و نیمی از اطلاعات ژنتیکی او شبیه به پدر است. پس در یک خانواده چند نفره، همه فرزندان به صورت تک تک دارای اطلاعات ژنتیکی پدر و مادر هستند اما در عین حال تنوع در ژنتیک فرزندان نیز وجود دارد، بنابراین عینا همه فرزندان با هم مشابه نیستند ولی در عین حال همگی نیمی از اطلاعات ژنتیکی شان مشابه مادر و نیمی دیگر مشابه پدرشان است.

رئیس مرکز ژنتیک انسانی نور افزود: پس اگر پدر و مادر را در اختیار نداشته باشیم و قرار باشد از خواهران و برادران نمونه گیری انجام شود باید حجم نمونه ها را بالا ببریم و از تمامی خواهران و برادران در دسترس نمونه ای بگیریم و از روی اطلاعات ژنتیکی آنها اطلاعات پدر و مادر را باز طراحی کنیم و نمونه محصول استخوانی را با پروفایل بازطراحی شده بر مبنای اطلاعات ژنتیکی فرزندان مورد بررسی قرار دهیم.

نقش فرزند شهید در تعیین هویت شهدای گمنام

وی در ادامه گفت: در درجه بعد چنانچه آن شهید ازدواج کرده و دارای فرزند باشد، اطلاعات ژنتیکی فرزندش را به عنوان شاخص قرار می دهیم اطلاعات ژنتیکی مادر آن فرزند که همسر شهید نیز هست را جدا سازی کرده و با اطلاعات ژنتیکی فرزند تطابق داده و تفکیک می‌کنیم و بخش اطلاعات مربوط به ژنتیک پدری را در پایگاه داده نرم افزاری وارد می کنیم. این اطلاعات ژنتیکی در گنجینه پایگاه داده ژنتیکی  مورد بررسی قرار می‌گیرد و به شناسایی شهید کمک می‌کند. پس گام اول پدر و مادر گام دوم همسر و فرزند و در درجات بعدی خواهران و برادران شهید مدنظر قرار می گیرند. اگر مواردی باشد که امکان گرفتن خون وجود نداشته باشد می توان از نمونه مخاط دهانی والدین هم استفاده کرد.

تولایی درباره اینکه سن بسیاری از والدین شهدا بالاست و احتمال از دست رفتن آنها زیاد است بنابراین شاید لازم باشد که فراخوانی برای تکمیل داده‌ها و نمونه‌های خونی از والدین شهدای گمنام داده شود، گفت: اگر با تبلیغات در این موضوع از پدر و مادری که ۳۰ سال در آتش انتظار سوخته و اکنون کمی آرام گرفته، نمونه خون بگیریم اول سوال می‌کند که این کار برای چیست وقتی توضیح می دهیم از فردای آن، هر روز تماس می گیرند و می پرسند فرزندم کی شناسایی می شود  و این امر استرس زیادی را با خود به همراه خواهد داشت.

۷۰ درصد خانواده‌‌های شهید نمونه گیری شده‌اند

وی افزود: ما نمی‌توانیم فقط یک بعد کار را ببنیم نباید آسیب جسمی و روانی به خانواده شهدا اضافه کنیم آن هم در صورتی که ادامه کار با روند کندی پیش می رود. با این حال نزدیک به ۷۰ درصد از خانواده شهدای گمنام را تحت عنوان پایش سلامت و چکاپ سلامت مورد بررسی قرار داده‌ایم. این طور نیست که راحت نشسته باشیم. شاید خیلی وقت‌ها لازم نباشد اطلاع رسانی کنیم. برخی اوقات از فرزند جوان خانواده ها می‌خواهیم از پدر و مادرشان در مراجعات تحت عنوان چکاپ و پایش سلامت، نمونه خونی گرفته و آن را در اختیار ما قرار دهند. اگر قرار باشد خانواده شهدا سال‌ها در انتظار بمانند این اطلاع رسانی فوری درست نیست.

رئیس مرکز ژنتیک نور درباره اینکه چطور روند تعیین هویت یک شهید گمنام مورد بررسی قرار می گیرد با بیان مثالی توضیح داد: در ۱۰ کیلومتری شلمچه تفحصی انجام شد که در آن تقریبا پیکر ۱۳ - ۱۴ شهید به دست آمد در میان آنها یک کارت نیمه تجزیه شده‌ای پیدا شد که رویش نوشته بود: «گ ۱۷۴» این تنها سرنخ ما بود.

وی ادامه داد: حدس زدیم یعنی گردان ۱۷۴. در سایتها جستجو کردیم و از مصاحبه یک تکاور، با گردان ۱۷۴ آشنا شدیم به سراغ نیروی زمینی ارتش رفته و در مورد آن سوال کردیم. رسیدیم به فردی که فرمانده گردان بود. از طریق یک حساب بانکی فهمیدیم در شهرک امید یک حساب در بانک سپه دارد. به آنجا رفته و آدرس منزلش را پیدا کردیم. فهمیدیم یکی از بازنشسته‌های ارتش است. اطلاعاتی درباره گردان ۱۷۴ گرفتیم و تازه آنجا بود که متوجه شدیم باید لیست افرادی که در آن گردان بودند را از کجا به دست آوریم. اطلاعات تک تک آنها را از خانواده هایشان گرفتیم. همزمان در آزمایشگاه، بافت های استخوانی و پروفایل ژنتیک نمونه‌ها بررسی شد و بیشتر این شهدا شناسایی شدند.

تولایی ادامه داد: گاهی اعضای کمیته مفقودین تعدادی پیکر شهید پیدا کرده و می‌گویند این افراد عضو لشکر ۲۷ محمد رسول الله هستند و یا بچه‌های گردان مقداد و یا.... خودشان هماهنگ کرده و به سراغ خانواده ها می روند و از افرادی که در آن مجموعه احتمال دارد فرزندشان آنجا بوده باشد نمونه خونی گرفته می‌شود و کار بررسی انجام می‌گیرد. الان کار گسترده تر شده و ما بانک بزرگی از نمونه خانواده‌ها در دست داریم. به محض اینکه نمونه‌ای پیدا شود جستجو کرده و به شناسایی می‌پردازیم. قطعا در آینده روند کار سرعت پیدا می‌کند اما افزایش این سرعت با توجه به تعداد زیاد شهدا نیازمند حمایت و برنامه ریزی مناسب تری است.

اعلام آمادگی برای تشکیل بانک اطلاعات ژنتیکی خبرنگاران

رئیس مرکز ژنتیک انسانی نور در بخش دیگری از این گفتگو به ایجاد بانک اطلاعاتی ویژه مشاغل پر خطر هم اشاره کرد و گفت: آماده هستیم برای همه سازمان‌هایی که در مشاغل پرخطر هستند مانند خبرنگاران، خلبانان، معدن کاران، امدادگران آتش نشانی، صلیب سرخ و هلال احمر با کمترین هزینه و سرعت بالا طرح واره ژنتیکی و پروفایل ژنتیکی تهیه کنیم.

وی تأکید کرد: شرکت های بیمه نیز می توانند برای کسانی که بیمه عمر می‌کنند و برای اینکه مطمئن شوند قربانی حادثه حتما همان فرد است از این اطلاعات استفاده کنند. همچنین در سوانحی که در ایران یا کشورهای دیگر رخ می دهد به وزارت خارجه و یا مراکز دیگر اعلام می کنیم که همکاری و همیاری لازم را انجام خواهیم داد مانند حادثه سقوط هواپیمای  تایلندی که در سال ۲۰۰۷ در آن  ۱۸ شهروند ایرانی حضور داشتند و وظیفه ما ایجاب می کرد بلافاصله به مسئولان ذی ربط برای تعیین هویت آنها اعلام آمادگی کنیم.

رئیس انجمن علمی ژنتیک ایران تصریح کرد: ما هم قلبمان برای خانواده شهدا می‌تپد. مادر شهید مهرایی که در قلهک قرار دارد و در یادمان شهدای قرچک دفن است مدام تماس می‌گرفت و می‌گفت از مادر شهید علی مددی خجالت می کشم تا فرزند او پیدا نشود نمی توانم نزد ایشان بروم. تعلق خاطر عجیبی بین مادران شهدا وجود دارد. دغدغه آنها اجازه نمی‌دهد ساده از کنار موضوع تعیین هویت شهدا بگذریم. بخش زیادی از شهدای گمنام بعد از جنگ با کار تفحص شناسایی شدند اما آنها که  قابل شناسایی نبودند با عنوان گمنام دفن شدند.

وی افزود: از شهدایی که تا قبل از سال ۸۱ دفن شده‌اند نمونه‌ای در اختیار نداریم و صلاح نیست که فراخوان رسانه‌ای و عام برای آنها بزنیم چون ممکن است فرزند خانواده شهدا قبل از سال ۸۱ دفن شده باشد و به این زودی‌ها به سراغ نبش قبر و غیره نرویم پس بهترین حالت این است که با همکاری بنیاد شهید تحت عنوان پایش سلامت ابتدا، بانک نمونه خانواده‌ها را تکمیل کنیم و بعد به مرور هر تعداد از شهدا که شناسایی می شود به خانواده هایشان اعلام کنیم.

شهدای غواص در دست بررسی هستند

تولایی در پایان این گفتگو درباره تعیین هویت ۱۷۵ شهید غواص تازه تفحص شده هم گفت: شهدای غواص فعلا در مرحله بررسی‌های آناتومی و آنتروپولوژی قرار دارند و پس از آن نمونه‌های برداشت شده وارد مرحله استخراج ژنتیکی و شناسایی خواهند شد.