پایه طراحی کلاس موج به شناورهای کلاس الوند بازمی گردد که قبل از پیروزی انقلاب و در اواخر دهه ۱۹۶۰ میلادی توسط انگلستان برای نیروی دریایی ایران طراحی و ساخته شد. ایران ۴ فروند از این ناوها را تحویل گرفت که یکی از آنها در جریان نبردی نابرابر با آمریکا در سال ۶۷ در خلیج فارس جاودانه شد. انتخاب این طرح قدیمی برای پایه کلاس سری موج نشان می دهد که طراحان نیروی دریایی ارتش و سازمان صنایع دریایی وزارت دفاع در گام اول برای این طرح مهم، انتخابی محافظه کارانه و مرسوم داشتند.

یکی از ناوهای سری کلاس الوند در خدمت نداجا

ناو جماران - اولین ناو از سری شناورهای کلاس موج

ناوهای سری موج در تناژ وزنی بین ۱۳۰۰ تا ۱۵۰۰ تن قرار دارند و طول آنها نیز در حدود ۹۵ متر است. در این شناورها از موشک های ضد کشتی کروز مثل سری نور یا قدر استفاده می شود و در بخش ضد هوایی نیز معمولا دو تیر موشک های سری محراب یا صیاد ۲ روی شناورها نصب شده است. در بحث طراحی بدنه در ناو جماران و دماوند ۱ با طراحی نزدیک بدنه با شناورهای گذشته رو به رو بودیم. در کل می توان ابتدای برنامه موج را امکان سنجی توان ساخت یک شناور رزمی در داخل برشمرد اما کم کم نبوغ و خلاقیت مهندسان ایرانی در تغییرات سایر اعضای سری موج مشخص شد.

حادثه برای دماوند و درسی مهم در بخش پیشرانه

اواخر سال ۹۶ با حادثه ای غم بار برای نداجا همراه بود. ناو دماوند به عنوان اولین شناور کلاس موج در دریای خزر در ساحل بندر انزلی دچار حادثه شده و سازه این شناور دچار خسارت بسیار سنگین شد. بنا به توضیحات که اخیرا توسط فرمانده نداجا مطرح شده این حادثه تاثیر مهمی در سرعت بخشیدن به تغییر طراحی سری جدید ناوهای کلاس موج خصوصا در بحث پیشرانه داشته است.

ناو دماوند حادثه دیده در بندر انزلی

فرمانده نیروی دریایی ارتش در این خصوص این گونه گفته است: "در ترمیم و تعمیر دوباره ناوشکن دماوند نگاه جدیدی به شناورهای سنگین در دریای خزر داشتیم. دماوند جدید به لحاظ طراحی سازه کاملا جدید و متفاوت است و حتی ضخامت بدنه این سازه متناسب با شرایط جوی تغییر کرده، موتورخانه از یکی به ۲ عدد و موتورها از ۲ به ۴ موتور پراکنده افزایش یافته و تعداد شناورها هم بیشتر شده و قطر پروانه‌ها کوچکتر و قدرت حرکت تقویت شده است. "

بر اساس صحبت های رییس سازمان صنایع دریایی نیز ناوهای کلاس موج از پیشران دیزلی با قدرت ۵ هزار اسب بخار نیرو می گیرند. البته باید دید  در طرح افزایش تعداد موتورها نیرو نهایی همان مقدار قبل بوده و در بین موتورهای بیشتر تقسیم شده یا ۲ موتور جدید هر کدام توانی به اندازه دو موتور قبلی دارند که در این صورت شاهد افزایش بسیار زیاد در توان سیستم پیشران شناورهای کلاس موج خواهیم بود.

تلاش برای سطح مقطع راداری در طراحی سازه ناوهای موج

یکی از اصلی ترین مباحث در خصوص طراحی ناوهای کلاس سری موج، طراحی سازه بیرونی و ظاهر این ناو بوده است در ناوهای موج و دماوند ۱ شدیدا از طرح اولیه سری الوند الگو گرفته و جزو نسل های جدید موجود در دنیا محسوب نمی شدند اما با انتشار تصاویر از سری جدید ناوهای سری موج مشخص شد که تغییرات بسیار شدیدی در بحث طراحی بدنه انجام شده تا سطح مقطع راداری ناوهای مورد نظر را کاهش دهد.

ناو سهند - به تغییرات در طراحی بدنه به نسبت جماران دقت کنید

ناو دماوند ۲ - محل دودکش با فلش مشخص شده- به طراحی متفاوت و مدرن تر بدنه در مقایسه با جماران دقت کنید

اگر به اعضای مختلف خانواده شناور موج خصوصا عضو جدید این سری یعنی سهند نگاهی داشته باشیم متوجه می شویم که از جماران تا سهند تغییرات خاصی در ساخت سازه شناور ایجاد شده و طراحان ایرانی به سمت طرح های با افزایش سطح پنهانکاری رفته اند. امروزه در جهان دریانوردی و در حوزه نظامی تقریبا تمام سازندگان عالی رتبه و اصلی شناورهای رزمی در اکثر کلاس ها و وزن ها، به سمت طراحی پنهانکار رفته اند چراکه این طراحی پنهانکار باعث افزایش سطح بقاء پذیری شناور در میدان نبرد می شود.

البته ذکر این مسئله نیز بسیار مهم است که طراحی پنهانکار صرفا به سازه محدود نشده و نیاز دارد که در بخش های دیگر مثل کاهش حرارت خروجی گازهای سیستم پیشران و طراحی سامانه های تسلیحاتی و اپتیکی که بر روی بدنه نصب می شوند نیز مواردی لحاظ شوند.

در بحث کاهش حرارت نیز با نگاهی به تصاویر موجود از شناور جدیدی که برای ناوگان شمال کشور در کلاس موج در حال ساخت است، می بینیم که نیروی دریایی نیز به سمت طراحی دو دودکش کوچک تر رفته این در حالی است که در نسل اولیه مثل ناو جماران یک دودکش وجود داشت. افزایش تعداد دودکش ها و کوچک تر شدن باعث کاهش اثر حرارتی می شود در عین حال با اضافه شدن سیستم های خنک کننده می توان از سطح حرارت خروجی نیز کم کرد.

چشم عقاب جایگزین عصر می شود

یکی دیگر از بحث های مهم در هر شناور مدرن مسئله رادار و سیستم الکترونیکی و ارتباطی است. در شناورهای سری موج اولیه از رادار عصر استفاده شده است. در چینش اولیه رادار برای شناور جماران، با یک رادار جستجوی سطحی و هوایی با ظاهری قدیمی رو به رو بودیم که از نظر ظاهری به رادار AWS-۱ ساخت انگلستان شباهت فراوانی داشت که یک رادار ۲ بعدی با بردی در حدود ۱۰۰ کیلومتر است.

اما خیلی طول نکشید تا جایگزین قدرتمند ایرانی این رادار به میدان پا بگذارد و در ۶ آذر سال ۱۳۹۲ از رادار آرایه فازی فعال و سه بعدی عصر ساخت ایران رونمایی شد.

این رادار نخستین رادار سه بُعدی آرایه فازی ایران بود و می تواند اهداف را تا شعاع ۲۰۰ کیلومتری کشف کند. از مهمترین ویژگی های این رادار، قابلیت کشف و رهگیری اهداف هوایی و سطحی، توانایی رهگیری ۱۰۰ هدف به صورت همزمان و مقابله با جنگ الکترونیک است.

ماکت رادار چشم عقاب

اما این رادار جوابگوی نیازهای رو به افزایش یک نبرد مدرن نبوده و نداجا با علم به این مهم، به دنبال طرحی جدید و پیشرفته رفته است. آذر ماه سال گذشته و در نمایشگاهی از دستاوردهای نیروی دریایی، ماکتی از طرح رادار کنترل آتش آینده نیروی دریایی ارتش رونمایی شد که "چشم عقاب" نام دارد. این سیستم راداری یک سامانه هدایت تیر سه بعدی غیرچرخان است که با هدف کشف و رهگیری بیش از ۱۰۰ هدف سطحی و هوایی و انتقال اطلاعات آنها به سامانه های موشکی و توپخانه نصب شده روی ناوها، طراحی شده است.

برد رادار مورد نظر در حدود ۲۰۰ کیلومتر بوده و ارتفاع کشف آن نیز در حدود ۳۰ کیلومتر است. این رادار در هر وجهه خود دارای ۱۰۰۰ المان بوده و هر وجه قادر به رهگیری همزمان ۳ هدف است. یعنی رادار چشم عقاب توان رهگیری ۱۲ هدف به صورت همزمان را نیز دارد. تعداد کل المان ها نیز با این حساب در "چشم عقاب"، ۴ هزار المان است که هر کدام از این المان ها، نقش مهم و اثرگذاری در کشف و شناسایی هدف ایفا می کنند.

چشم عقاب توانایی بروزرسانی وضعیت اهداف را در زیر ۱ ثانیه در هر نوبت داشته و امکان ارسال تصادفی پالس، تغییر سریع فرکانس و تجزیه و تحلیل سیگنال های اخلالگر را دارد که این توانایی ها جزو زیر مجموعه بحث مقابله بر علیه اقدامات متقابل الکترونیک یا ECCM قرار می گیرد. این رادار به نسبت مدل های قدیمی تر نیاز کمتری به تعمیر و نگهداری داشته و سطح مقطع راداری بدنه و سازه آن به دلیل ساختار و نوع طراحی آن به نسبت نمونه های قبلی بسیار کمتر است. این رادار می تواند اهداف بسیار متفاوتی مثل شناور، هواپیما، بالگرد، پهپاد و موشک کروز را کشف و تعقیب کند.

شکل ماکت و طراحی این رادار ایرانی نیز شبیه به یکی از پروژه های موفق و مشهور در دنیا یعنی طرح APAR از شرکت تالس که یک شرکت چند ملیتی با مرکزیت فرانسه است، می باشد و طبیعتا توانایی های آن نیز در حوزه دریایی و هوایی، همچون اینگونه رادارها، قابل اتکا و دلگرم کننده است. البته رادار عصر نیز بر اساس گفته فرمانده نیروی دریایی ارتش با ارتقاء در کنار چشم عقاب حفظ شده و وظیفه هشدار اولیه را خواهد داشت.

تسلیحات؛ از دفاع نقطه ای تا پرتابگرهای عمودی

یکی از دیگر نقاط ضعف در سری اول شناورهای کلاس موج، عدم وجود سیستم های دفاع نقطه ای بود که مشخصا در اعضای جدید این ضعف تا حد زیادی با حضور سامانه کمند پوشش داده شده است. این سامانه اولین بار بر روی شناور سهند دیده شده و بنا به گفته دریادار خانزادی توان شلیک ۴ هزار گلوله در دقیقه را دارد.

سامانه کمند بر روی ناو سهند

مسئله بسیار مهم و راهبردی در خصوص سامانه تسلیحاتی در ناوهای سری موج جدید اضافه شدن پرتابگرهای عمودی به آنها است. این لانچرها نقش بسیار ویژه در افزایش تعداد موشک های قابل حمل توسط شناورهای رزمی و البته کاهش سطح مقطع راداری ناوها خواهند داشت. به نظر می رسد ناوهای دماوند ۲ و دنا به این سامانه مجهز خواهند شد. هنوز مشخص نیست که چه نوع موشک هایی از این پرتابگرها شلیک خواهد شد. با توجه به صحبت های رییس سازمان صنایع دریایی مبنی بر تحویل ناو دنا تا پایان سال به نداجا به نظر به زودی به جزییات بیشتری در خصوص موشک های نصب شده روی ناوهای جدید سری موج دست پیدا خواهیم کرد.

موشک ها به صورت معمول در شناورهای قدیمی تر درون پرتابگرهای جعبه ای و به صورت مایل قرار می گرفتند و این مسئله باعث جا گیری بسیار بالا در فضای ناو شده و عملا شناورها با وجود این که توان حمل تعداد بیشتری از موشک ها را از نظر وزنی داشتند ولی به دلیل کمبود فضا به داشتن تعداد کمی موشک بسنده می کردند. از دهه ۸۰ میلادی در شناورهای غربی و شرقی پرتابگرهای عمودی کم کم وارد کار شدند. این لانچرها که در داخل بدنه شناورها نصب می شوند این امکان را فراهم می کنند که توان حمل موشک شناورها افزایش خاصی پیدا کند. در دنیا با دو نوع پرتابگر رو به رو هستیم که یکی سرد و دیگری گرم هستند و آنچه ایران با سامانه باور ۳۷۳ بدست آورده پرتابگرهای عمودی از نوع پرتاب گرم است.

به صورت کلی باید گفت که در پرتابگرهای سرد معمولا از یک منبع تولید هوای پرفشار استفاده می شود که موشک مورد نظر را به سمت بالا و به بیرون از آن فرستاده و سپس موتور موشک فعال می شود. سامانه هایی مثل اس ۳۰۰ یا تور که هر دو ساخته روسیه هستند و در سازمان رزم نیروهای مسلح ما نیز وجود دارند از سیستم پرتاب سرد بهره می برند.

اما در سیستم های پرتاب گرم، موشک مورد نظر در درون مخزن مورد نظر خود فعال شده و معمولا از طریق محل های خاصی که در اطراف آن در نظر گرفته شده حرارت خارج می شود و موشک حرکت عمودی خود را آغاز کرده و شروع به پرواز می کند. پرتابگرهای عمودی از نوع گرم در جهان امروز، خصوصا در دنیای غرب از محبوبیت خاصی برخوردار هستند و خصوصا در اکثر نیروهای دریایی نزدیک به بلوک غرب از پرتابگرهای عمودی با سیستم پرتاب گرم بهره گرفته می شود. بالاتر در بحث طراحی پنهانکار به بحث سیستم های تسلیحاتی نیز اشاره شده بود. نصب موشک ها در داخل بدنه شناور از جمله اقدامات مهمی است که باعث کاهش سطح مقطع راداری خواهد شد.

آنچه در بالا به آن اشاره شد روایتی فشرده از داستان سری موج بود که از شاید نزدیک به دو دهه پیش آغاز و امروز در حال رسیدن به اوج و کمال خود است. آغاز کار با یک طرح مرسوم که سالها از عمر آن گذشته است و حالا رسیدن به طراحی هایی که مشخصا تجمیع آنها در شناوری در وزن ۱۵۰۰ تن و طولی کمتر از ۱۰۰ متر نشان از پیشرفت خارق العاده تفکر طراحی و مهندسی دریایی در کشور ما دارد که تغییر در طراحی سازه، پیشرانه، رادار و سیستم سلاح آنهم فقط در یک دهه، اقدامی قابل تحسین و چشمگیر است.

طبیعتا تا پایان سال جاری و با رونمایی از حداقل یکی از اعضای جدید سری موج می توانیم تحلیل های دقیق تری از نسل جدید شناورهای رزمی نداجا را به رشته تحریر در بیاوریم تا مشخص شود چرا نیروهای مسلح همواره با خلاقیت و ابتکار پیش می روند اما برخی صنایع رانتی، مدام در حال در جا زدن و حتی عقبگرد هستند.