پایگاه خبری تحلیلی شیرازه؛ مقام معظم رهبری سال 67 در آیین گشایش کنگره جهانی حافظ، سخنانی را درباره این شاعر بلندآوازه ایرانی بیان فرمودند.(فیلم)

متن کامل این بیانات به این شرح است:

 

بسم الله الرحمن الرحیم

 

الحمدالله و الصلوة علی رسول الله و علی آله الطاهرین المعصومین

 

به حسن خلق و وفا کس به یار ما نرسد

تو را در این سخن انکار کار ما نرسد

 

اگر چه حسن فروشان به جلوه آمده اند

کسی به حسن و ملاحت به یار ما نرسد

 

به حق صحبت دیرین که هیچ محرم راز

به یار یک جهت حق گزار ما نرسد

 

هزار نفش برآمد ز کلک صنع و یکی

به دلپذیری نقش نگار ما نرسد

 

هزار نقد به بازار کائنات آرند

یکی به سکه صاحب عیار ما نرسد

 

دریغ قافله عمر کانچنان رفتند

که گردشان به هوای دیار ما نرسد

 

بسوخت حافظ و ترسم که شرح قصه او

به سمع پادشه کامکار ما نرسد

 

بهترین فاتحه سخن، در بزرگداشت این عزیز همیشگی ملت ایران و گوهر یگانه فرهنگ فارسی، سخنی از خود او بود که این غزل به عنوان ابراز ارادتی به خواجه شیراز، بزرگ شاعر تمامی قرون و اعصار، در حضور شما عزیزان برادران و خواهران و میهمانان گرامی خوانده شد. 

بدون شک حافظ درخشانترین ستاره فرهنگ فارسی است: در طول این چند قرن تا امروز هیچ شاعری به قدر حافظ در اعماق و زوایای ذهن و دل ملت ما نفوذ نکرده است.

 

او شاعر تمامی قرن هاست و همه قشرها از عرفای مجذوب جلوه های الهی تا ادیبان و شاعران خوش ذوق، تا رندان بی سر و پا و تا مردم معمولی هرکدام درحافظ، سخن دل خود را یافته اند و به زبان اوشرح وصف حال خود راسروده اند شاعری که دیوان او تا امروز هم پر نشرترین و پر فروش ترین کتاب بعد از قرآن است و دیوان او در همه جای این کشور و در بسیاری از خانه های یا بیشتر خانه ها با قداست و حرمت در کنار کتاب الهی گذاشته می شود.

 

شاعری که لفظ و معنا و قالب و محتوا را با هم به اوج رسانده است و در هر مقوله ای زبده ترین و موجزترین و شیرین ترین گفته را دارد. 

حافظ؛ همچنان ناشناخته

البته در جامعه ما و در بیرون از کشور ما درباره حافظ سخن ها گفته اند و قلم ها زده اند و به ده ها زبان دیوان او را برگردانده اند، صدها کتاب در شرح حال او یا دیوان شعرش نوشته اند، اما همچنان حافظ ناشناخته مانده است.

 

این را اعتراف می کنیم و بر اساس این اعتراف باید حرکت کنیم و این کنگره بزرگترین هنرش انشاءالله این خواهد بود که این حرکت گامی به جلو باشد.

در این کنگره اساتید بزرگ، شعرا، ادبا و صاحب فضیلتان و افراد صاحب نظر به حمدالله بسیارند. باید بگویند و بسرایند و بنویسند و پس از این جلسه هم باید این حرکت ادامه پیدا کند. 

ما حافظ را فقط به عنوان یک حادثه تاریخی ارج نمی نهیم، بلکه حافظ همچنین حامل یک پیام و یک فرهنگ است.

 

دو خصوصیت وجود دارد که ما را وا می دارد از حافظ تجلیل کنیم و یاد او را زنده نگاه داریم، اول زبان فاخر او که همچنان بر قله زبان و شعرفارسی ایستاده است و ما این زبان را باید ارج بنهیم و از آن معراجی بسازیم به سوی زبان پاک، پیراسته، کامل و والا، چیزی که امروز از آن محرومیم.

 

دوم، معارف حافظ که خود او تاکید می کند که از نکات قرآنی استفاده کرده است. قرآن درس همیشگی زندگی انسان است و شعر حافظ مستفاد از قرآن می باشد.

 

حافظ خود اعتراف دارد که نکات قرآنی را آموخته و زبان خودش را به آنها گشوده است. پس محتوای شعر حافظ آنجا که از جنبه بیانی محض خارج می شود و قدم در وادی بیان معارف و اخلاقیات می گذارد یک گنجینه و ذخیره برای ملت ما و ملت های دیگر و نسل های آینده است. چرا که معارف والای انسانی مرز نمی شناسد. از این روز بزرگداشت حافظ، بزرگداشت فرهنگ قرآنی و اسلامی و ایرانی است و نیز بزرگداشت آن اندیشه های نابی است که در این دیوان کوچک گردآوری شده و به بهترین و شیواترین زبان، بیان گردیده است.

 

من مایل بودم که امروز حداقل بتوانم بحثی مورد قبول در این مجمع داشته باشم. ارادت به حافظ و احساس مسوولیت در مقابل پیام حافظ و جهان بینی و زبان او مرا به شرکت در این اجتماع و همکاری با شما وا می دارد. اما وقت محدود و گرفتاری ها به من اجازه نمی دهد، آنچنان که دلخواه یک دوستدار حافظ است درباره او سخن بگویم، در استعجال با استمداد از حافظه و حافظ مطالبی را آماده کرده ام که عرض می کنم.

 

بحث را در سه قسمت مطرح خواهم کرد: یک قسمت در باب شعر حافظ، قسمت دیگر در باب جهان بینی حافظ و قسمت سوم در باب شخصیت او. 

آنچنان که من از دیوان حافظ و از مجموعه سخن او برداشت می کنم، شعر حافظ دراوج هنر فارسی است و از جهات مختلف در حد اعلاست. این بحث که بهترین شاعر فارسی کیست، تا کنون بحث بی جوابی مانده است و شاید بعد از این هم بی جواب بماند. اما می توان ادعا کرد که به اوج سخن حافظ، یعنی به اوجی که در سخن حافظ هست، هیچ سخنسرای دیگری نرسیده است. نه اینکه مرتبه شعر حافظ در همه غزلیات و سروده ها در مرتبه ای والاتر از دیگران است، بلکه به این معنا که در بخشی از این مجموعه گرانبها و نفیس اوجی وجود دارد که شبیه آن را در کلام دیگران مشاهده نمی کنیم. غزل به طور طبیعی شعر عشق است. هر نوع غزل، چه عارفانه و چه غیر عارفانه، بیان لطیف ترین احساسات انسان متعهد است و به طور طبیعی نمی تواند از شیوه ها و اسلوب ها و کلماتی استفاده کند که به سخافت شعر خواهد انجامید. چیزی که در قصیده و مثنوی به راحتی می توان از آن بهره برد، لذا شما می بینید که سعدی بزرگ استاد سخن، سخایی را که در بوستان نشان می دهد در غزلیات خودش نمی تواند نشان بدهد. این طبیعت زبان غزل است و هر شاعری ناگزیر در غزل محدودیت هایی دارد، حالا اگر نگاه کنید به تشبیه ها و نسیب هایی که شعرا معمولا در مقدمات قصاید داشته اند، در گذشته کمتر قصیده ای بود که از تشبیب و نسیب، یعنی از همان ابیات عاشقانه ای که شاعر درابتدای قصیده می سرود خالی باشد، خواهید دید که هیچکدام از این ابیاتی که به عنوان تشبیب در مقدمه و طلیعه قصاید سروده شده، نتوانسته است کار یک غزل را در بین مردم بکند، با اینکه غزل است نه هرگز خواننده ای با آن آوازی سروده و نه به عنوان وصف الحال عاشقی به کار رفته است. با این حال طنطنه قصیده مانع آن شده است که لطف و لطافت غزل را داشته باشد. 

به نظر می رسد لطافت و نازکی در غزل به طور طبیعی با طبیعت استحکام و محکم بودن شعر در قصیده منافات دارد. اما اگر ما شعری پیدا کردیم که با وجود غزل بودن از لحاظ استحکام الفاظ کوچکترین نقیصه ای نداشته باشد این شعر، برترین شعر است.

 

اگر غزلی را ما یافتیم که علاوه بر لطف سخن و لطافت کلمات از یک استحکام و استواری هم برخوردار بود به طوری که بتوان جای کلمه ای از کلمات آن را عوض کرد یا چیزی بر آن افزود یا چیزی از آن کاست باید قبول کنیم که این غزل در حد اوج است و در دیوان حافظ از این قبیل اشعار بسیار است.

 

استحکام سخن در غزل حافظ نظرها را به خودجلب می کند کسانی که درخصوصیات لفظی سخن او کار می کنند (منهای مسایل معنوی) بلاشک یکی از چیزهایی که آنها را مبهوت می کند، همین استحکام سخن خواجه است. البته نمی خواهم بگویم که همه غزلیات حافظ چنین است، به قول غنی کشمیری:

 

شعر اگر اعجاز باشد بی بلند و پست نیست

در ید بیضا همه انگشت ها یکدست نیست

بنابراین در شعر حافظ هم کوتاه و بلند وجود دارد و تصادفا شعرهای پایین حافظ آن چیزهایی است که نشانه های مدح در آن هست:

 

احمد الله علی معدله السلطانی

احمد شیخ اویس حسن ایلکانی

 

حافظ این را برای مدح گفته است و می توان گفت که شعر حافظ به شمار نمی آید. شعر حافظ را در جاهای دیگر و بخش های دیگری بایستی جست و جو کرد. 

خصوصیات لفظی حافظ

برخی از خصوصیات شعر حافظ را من عرض می کنم.

 

 

یکی از خصوصیات شعر حافظ، قدرت تصویرهاست و این از چیزهایی است که کمتر به آن پرداخته شده است.

 

تصویر در مثنوی چیز آسان و ممکنی است. لذا شما تصویرگری فردوسی را در شاهنامه و مخصوصا نظامی را در کتاب های مثنویش مشاهده می کنید، که طبیعت را چه زیبا تصویر می کند. این کار در غزل کار آسانی نیست، بخصوص وقتی که غزل باید دارای محتوا هم باشد. تصویر با آن زبان محکم و با لطافت های ویژه شعر حافظ و با مفاهیم خاصش چیزی نزدیک به اعجاز است، چند نمونه ای از تصویرهای شعری حافظ را من می خوانم. چون روی این قسمت تصویرگری حافظ گمان می کنم کمتر کار شده است ببینید چقدر زیبا و قوی به بیان و توصیف و توصیف می پردازد:

 

در سرای مغان رفته بود و آب زده

نشسته پیر و صلایی به شیخ و شاب زده

 

سبوکشان همه در بندگیش بسته کمر

ولی زترک کله چتر بر سحاب زده

 

شعاع جام و قدح نور ماه پوشیده

عذار مغبچگان راه آفتاب زده

 

گرفته ساغر عشرت فرشته رحمت

زجرعه بر رخ حور و پری گلاب زده

 

تا می رسد به اینجا که:

 

سلام کردم و با من به روی خندان گفت

که ای خمارکش مفلس شرابزده

 

چه کسی هستی و چکاره ای و چگونه ای، سوال می کند تا می رسد به اینجا:

 

وصال دولت بیدار ترسمت ندهند

که خفته ای تو در آغوش بخت خواب زده

 

پیام شعر را ببینید چقدر زیبا و بلند است و شعر چقدر برخوردار از استحکام لفظی که حقیقتا کم نظیر است هم از لحاظ استحکام لفظی و هم در عین حال، اینگونه تصویرگری سرای مغان و پیر و مغبچگان را نشان می دهد و حال خودش را تصویر می کند، تصویری که انسان در این غزل مشاهده می کند چیز عجیبی است و نظایر این در دیوان حافظ زیاد است. همین غزل معروف:

 

دوش دیدم که ملائک در میخانه زدند

گل آدم بسرشتند و به پیمانه زدند

ساکنان حرم ستر و عفاف ملکوت

به من راه نشین باده مستانه زدند

 

یک ترسیم بسیار روشن از آن چیزی است که در یک مکاشفه یا در یک الهام ذهنی یا در یک بینش عرفانی به شاعر دست داده است و احساس می کند که این را به بهترین زبان ذکر می کند و اگر ما قبول کنیم - که قبول هم داریم- که این پیام عرفانی است و بیان معرفتی از معارف عرفانی، شاید حقیقتا آن را به بهتر از این زبان به هیچ زبانی نشود بیان کرد.

 

تصویرگری حافظ یکی از برجسته ترین خصوصیات اوست، برخی از نویسندگان و گویندگان نیز ابهام بیان حافظ را بزرگ داشته اند و چون درباره اش زیاد بحث شده من تکرار نمی کنم.

 

 

از خصوصیات دیگر زبان حافظ شور آفرینی آن است. شعر حافظ شعری پر شور است و شورانگیز. با اینکه در برخی از اشکالش که شاید صبغه غالب هم داشته باشد. شعر رخوت و بی حالی است، اما شعر حافظ شعر شور انگیز و شورآفرین است.

 

سخن درست بگویم نمی توانم دید

که می خورند حریفان و من نظاره کنم

 

***

در نمازم خم ابروی تو با یاد آمد

حالتی رفت که محراب به فریاد آمد

 

***

ما در پیاله عکس رخ یار دیده ایم

ای بی خبر ز لذت شرب مدام ما

 

***

حاشا که من به موسم گل ترک می کنم

من لاف عقل می زنم این کار کی کنم

 

این شعار، سراسر شعر و حرکت و هیجان است و هیچ شباهتی به شعر یک انسان بی حال افتاده و تارک دنیا ندارد. همین شعر معروفی که اول دیوان حافظ است و سرآغاز دیوان او نیز می باشد:

 

الا یا ایهاالساقی ادر کاسا وناولها

که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل ها

 

نمونه بارزی از همین شور آفرینی و ولولهآفرینی است و این یکی از خصوصیات شعر حافظ است.

 

 

خصوصیت دیگرش این است که شعر حافظ سرشار از مضامین و آن هم مضامین ابتکاری است. خواجه مضامین شعرای گذشته را با بهترین بیان و غالبا بهتراز بیان خودشان ادا کرده است. چه مضامین شعرای عرب و چه شعرای فارسی زبان پیش از خودش مثل سعدی و چه شعرای معاصر خودش مثل خواجو و سلمان ساوجی که گاهی مضمونی را از آنها گرفته و به زیباتر از بیان خود آنها، آن را ادا کرده است. اینکه گفته می شود در شعر حافظ مضمون نیست، ناشی از دو علت است : یکی اینکه مضامین حافظ آنقدر بعد از او تکرار و تقلید شده است که امروز وقتی ما آن را می خوانیم به گوشمان تازه نمی آید. این گناه حافظ نیست. در واقع این مدح حافظ است که شعر و سخن و مضمون او آنقدر دست به دست گشته و همه آن را تکرار کرده اند و گرفته اند و تقلید کرده اند که امروز حرفی تازه به گوش نمی آید، دوم اینکه زیبایی و صفای سخن خواجه آنچنان است که مضمون در آن گم می شود، بر خلاف بسیاری از سرایندگان سبک هندی که مضامین عالی را به کیفیتی بیان می کنند که زیبایی شعرلطمه می بیند البته این نقص آن سبک نیز نیست. آن هم در جای خود بحث دارد و نظر هست که این خود یکی از کمالات سبک هندی است. به هر حال مضمون در شعر حافظ آنچنان هموار و آرام بیان شده که خود مضمون گویی به چشم نمی آید.

 

 

کم گویی و گزیده گویی خصوصیت دیگر شعر حافظ است، یعنی حقیقتا جز برخی از ابیات یا بعضی از غزلیات و قصایدی که غالبا هم معلوم می شود که مربوط به اوضاع و احوال خاص خودش یا مدح این و آن می باشد، در بقیه دیوان نمی شود جایی را پیدا کرد که انسان بگوید در این غزل اگر این بیت نبود بهتر بود، کاری که با دیوان خیلی از شعرا می شود کرد.

 

انسان دیوان های بسیار خوب را از شعرای بزرگ می خواند و می بیند در قصیده ای به این قشنگی با غزلی به این شیوایی بیت بدی وجود دارد و اگر شعر یک دست تر بود، بهتر بود. انسان در شعر حافظ چنین چیزی را نمی تواند پیدا کند.

 

 

روانی و صیقل زدگی الفاظ، ترکیبات بسیار جذاب و لحن شیرین زبان یکی از خصوصیات اصلی شعر حافظ است. بیان او بسیار شبیه به خواجو است. گاه انسان وقتی شعر خواجوی کرمانی را می خواند، می بیند که خیلی شبیه به شعر حافظ است و قابل اشتباه با او. اما قرینه بیان حافظ در هیچ دیوان دیگری از دواوین شعر فارسی تا آنجایی که بنده دیده ام و احساس کرده ام مشاهده نمی شود.

 

بعضی حافظ را متهم به تکرار کرده اند، باید عرض کنم تکرار حافظ، تکرار مضمون نیست، تکرار ایده ها و مفاهیم است. یک مفهوم را به زبان های گوناگون تکرار می کند، نمی شود این را تکرار مضمون نامید.

 

 

موسیقی الفاظ حافظ و گوش نوازی کلمات آن نیز یکی دیگر از خصوصیات برجسته شعر اوست. شعر او هنگامی که به طرز معمولی خوانده می شود گوش نواز است. چیزی که در شعر فارسی نظیرش انصافا کم است. بعضی از غزلیات دیگر هم البته همین گونه است. در معاصرین و خواجو نیز همین طور است. بسیاری از غزلیات سعدی بر همین سیاق است. بعضی از مثنویات نیز چنین اند، اما در حافظ این یک صبغه کلی است و کثرت ظرافت ها و ریزهکاری های لفظی از قبیل جناس ها و مراعات نظیرها و ایهام و تضادها، الی ماشاءالله. شاید کمتر بتوان غزلی یافت که در آن چند مورد از این ظرافت ها و ریزه کاری ها و ترسیم ها و صنایع لفظی وجود نداشته باشد:

 

جگر چون نافه ام خون گشت و کم زینم نمی باید

جزای آنکه با زلفت سخن از چین خطا گفتم

 

 

یکی دیگر از خصوصیات شعر حافظ روانی و رسایی آن است که هر کسی با زبان فارسی آشنا باشد شعر حافظ را می فهمد. وقتی که شما شعر حافظ را برای کسی که هیچ سواد نداشته باشد بخوانید راحت می فهمد:

 

پرسشی دارم زدانشمند مجلس بازپرس

توبه فرمایان چرا خود توبه کمتر می کنند

 

هیچ ابهامی و نکته ای که پیچ و خمی در آن باشد مشاهده نمی شود. نو ماندن زبان غزل به قول یکی از ادبا و نویسندگان معاصر مدیون حافظ است و همین هم درست است.

 

یعنی امروز شیواترین غزل ما آن غزلی است که شباهتی به حافظ می رساند، نمی گویم اگر کسی درست نسخه حافظ را تقلید کند این بهترین غزل خواهد بود نه، زبان و تحول سبک ها و پیشرفت شعر یقینا ما را به جاهای جدیدی رسانده و حق هم همین است. اما در همین غزل ناب پیشرفته امروز آنجایی که شباهتی به حافظ و زبان حافظ در آن هست، انسان احساس شیوایی می کند.

 

 

خصوصیت دیگر به کار بردن معانی رمزی و کنایی است که این هیچ شکی درش نیست. یعنی حتی کسانی که شعر حافظ را یکسره شعر عاشقانه و به قول خودشان رندانه می داند و هیچ معتقد به گرایش عرفانی در حافظ نیستند (واقعا این جفای به حافظ است) هم در مواردی نمی توانند انکار کنند که سخن حافظ سخن رمزی است یعنی کاملا روشن است که سخن حافظ اینجا به کنایه و رمز است:

 

نقد صوفی نه همه صافی بی غش باشد

ای بسا خرقه که مستوجب آتش باشد

 

 

خصوصیات لفظی بسیاری در شعر خواجه وجود دارد، از جمله چیزهای دیگری که به نظرم رسید و جا دارد پیرامون آن کار بشود، استفاده شجاعانه و باظرافت او از لهجه محلی است، یعنی از لهجه شیرازی. حافظ در شعرهای بسیار باعظمت خود از این موضوع استفاده کرده است و موارد زیادی از این نمونه رامی توان در میان اشعار او مشاهده کرد. برای مثال استفاده "به " به جای "با ":

 

اگر غم لشکر انگیزد که خون عاشقان ریزد

من و ساقی به هم سازیم و بنیادش براندازیم

 

که تا امروز هم این "به " در لهجه شیرازی موجود است. یا در این بیت:

 

در خرابات طریقت ما به هم منزل شویم

کاینچنین رفته است از عهد ازل تقدیر ما

 

و موارد دیگری هم از این قبیل وجود دارد. مثلا در این غزل معروف حافظ: " صلاح کار کجا و من خراب کجا " که کجا در اینجا ردیف است و "ب " قبل از ردیف که حرف روی است باید ساکن باشد. در حالی که در مصرع بعد می گوید: «ببین تفاوت ره از کجاست تا به کجا» الان هم وقتی شیرازی ها حرف می زنند همین طور می گویند، یعنی از لهجه شیرازی که لهجه محلی است استفاده کرده و آن را در قافیه بکار برده است، استفاده از اصطلاحات روزمره معمولی و از این قبیل چیزها بسیار است که اگر بخواهم باز هم در این زمینه حرف بزنم نیز بحث بسیار است.

اثرگذاری غزل حافظ بر سبک هندی

یک نکته دیگر را هم عرض بکنم و این قسمت مربوط به شعر را خاتمه بدهم و آن اینکه نشانه های سبک هندی را هم بنده در غزل حافظ مشاهده می کنم. یعنی ریشه های سبک هندی را در شعر خواجه می توان دید. و ارادت صائب و نظیری و عرفی و کلیم، شعرای بزرگ سبک هندی، به حافظ احتمالا به معنای انس زیاد ایشان با زبان حافظ است و یقینا خواجه در آنها تاثیر داشته است، مثلا بیت:

 

کردار اهل صومعه ام کرد می پرست

این دود بین که نامه من شد سیاه از او

 

کاملا بوی سبک هندی را می دهد یا:

 

ای جرعه نوش مجلس جم سینه پاک دار

کاینیه ای است جام جهان بین که آه از او

 

در زمینه مسایل شعر حافظ بحث ها و حرف های بسیار و خصوصیات ممتازی هست که اساتید و نویسندگان روی آن کار کرده اند. باز هم باید کار شود من همین جا از فرصت استفاده کرده و برای کار روی دیوان حافظ از جهات مختلف توصیه می کنم با اینکه نسبتا کارهای خوبی انجام شده است، بازهم جای برخی از کارها خالی است.

 

من در باره ی شخصیت حافظ، این شخصیت والا و ارجمند، خیلی حرف و سخن در ذهن دارم؛ لکن مصلحت نمی دانم که بیش از این، این جلسه را و شما برادران و خواهران عزیز را و مهمانان گرامی را معطّل کنم. امیدوارم که به بحثهای مفید و ممَتِّعی در این باره برسید. من همین قدر بگویم که حافظ همچنانی که تا امروز شاعر همه ی قشرها در کشور ما بوده، بعد از این هم شاعرِ همه خواهد ماند و امید است که هر چه بیشتر ما توفیق پیدا کنیم که معارف این شاعر بزرگ را از اشعارش بفهمیم و شخصیت او را بیشتر درک کنیم و آن را پایه خوبی قرار بدهیم برای پیشرفت معرفت جامعه ی خودمان و فرهنگ کشورمان.

 

والسّلام علیکم و رحمةاللَّه و برکاته

 

28/8/1367