گزارش «شیرازه» از بحران آب و کاهش منابع زیرزمینی؛
ایران بیش‌از 120 میلیارد مترمکعب کسری در منابع آب زیرزمینی دارد/ نبود آمایش سرزمین تبدیل به یک چالش جدی در بحران آب و منابع آبی شده است
مدرس دانشگاه شیراز گفت: ایران بیش از 120 میلیارد مترمکعب کسری مخزن در منابع آب زیرزمینی دارد که این میزان بیش از یک‌چهارم کل منابع آب استاتیک زیر زمینی کشور است که همین استفاده‌های بی‌رویه باعث شده منابع آب تجدید شونده از 130 میلیارد مترمکعب به 89میلیارد مترمکعب برسد و باعث شده سالانه حدود نیم‌متر به طور متوسط سطح آب‌های زیرزمینی پایین برود.
به گزارش سرویس اجتماعی شیرازه، تاریخ همواره نشان می‌دهد که تمام تمدن‌های بزرگ از جمله تمدن بین‌النهرین در کنار منابع آبی شکل گرفته است و همین امر نشان دهنده اهمیت آب و استراتژیک بودن این کالا است.
طی قرن‌ها و سال‌ها پیش شاهد بروز جنگ‌های زیادی بر سر منابع آبی بودیم و امروز نیز سیاستگذاران آب معتقدند که جنگ بعدی جهان نیز بر سر آب خواهد بود، پس با این مصداق می‌توان به اهمیت آب و حفظ منابع آن پی برد، جهان نیز به این مهم رسیده و به همین دلیل یک روز را به این موضوع اختصاص داده است.
در سال 1992 و در بیست و یکمین دستور جلسه کنفرانس محیط زیست و توسعه سازمان ملل که در شهر ریودوژانیرو برزیل برگزار شد، موضوع روز جهانی آب رسما مطرح شد، در این کنفرانس از تمام کشورها خواسته شد تا در راستای اجرای بیانیه 21 سازمان ملل، این روز را به عنوان روز ترویج و آگاه سازی مردم در مورد آب اختصاص دهند.
بر این اساس از آن سال تاکنون 22 مارس برابر با 2 فروردین، از سوی سازمان ملل متحد به عنوان روز جهانی آب نامگذاری شده است و از آنجا که کشور ما نسبت به برخی کشورهای دنیا یک سرزمین کم‌بارش و خشک محسوب می‌شود پس توجه به مقوله آب و نگاهی کارشناسانه به مباحث مربوط به آب امری ضروری است.
در این راستا گفتگویی با یکی از اساتید دانشگاه انجام داده‌ایم که دارای دکترا زمین شناسی و پژوهشگر محیط‌‌زیست و منابع آب است.
حاتم قنبری در ابتدا به تشریح وضعیت آبی و بارندگی در ایران پرداخت و گفت: کشور ما به عنوان کشوری که در منطقه خشک و نیمه خشک قرار دارد با متوسط بارندگی بین 250 تا 260 میلی‌متر در سال با یک توزیع کاملا غیر متوازن و غیر یکنواخت کشوری است که به لحاظ منابع آبی همیشه دچار بحران بوده است.
وی با بیان اینکه اگر از نگاه زمین شناختی به تاریخ منابع آب بنگریم می‌بینیم که بعد از آخرین یخبندان همیشه کشور ایران درگیر خشکسالی و کم آبی بوده و پس از آن نیز تمدن های بشری هم که وارد کشور شدند این مشکل ادامه یافت و حتی شدت گرفت، افزود: امروزه می‌بینیم با میانگین 260 میلی‌متر بارندگی در سال کل ذخیره آب منابع حاصل از بارندگی در کشور ما حدود 400 میلیارد مترمکعب است که حدود 100 میلیارد مترمکعب آن به صورت روان آب وارد دریاها و دریاچه‌ها شده و از دسترس خارج می‌شود، مقداری هم از طریق تبخیر و جریان‌های زیر سطحی از منطقه خارج می‌شود و عملا کمتر از یک چهارم این آب قابل دسترس است.
این مدرس دانشگاه ادامه داد: توجه به این قضیه هم ضروری است که حدود 56درصد بارندگی‌ها فقط در 30 درصد پهنه اراضی کشور اتفاق می افتد، یعنی عملا قسمت وسیعی از پهنه اراضی کشور کمتر از نیمی از بارندگی را در خود دارد.
نوع الگوی آبیاری غرقابی در کشور ما باعث هدر رفت حجم بسیار زیادی از منابع آبی می‌شود
این کارشناس منابع آب با اشاره به اینکه در مقوله کشت و کشاورزی هم به عنوان مهم‌ترین سهم و قسمت از مصرف کننده منابع آب، بازدهی مناسبی نداریم، اظهار کرد: در مقایسه با کشورهای دیگر در کشوری مثل لیبی حدود 60درصد بازدهی در آبیاری ها دارند، مصر حدود 53 درصد، پاکستان 44درصد، ترکیه 40 درصد، عربستان 33درصد و ایران تنها نزدیک به 32درصد از آب مصرفی بازدهی دارد.
به گفته قنبری ایران فلاتی است که ارتفاع بلندی دارد و میزان تبخیر آن از متوسط جهانی بسیار بالاتر است و همین باعث شده که نوع الگوی آبیاری غرقابی که متاسفانه در کشور ما که بسیار رایج است باعث هدر رفت حجم بسیار زیادی از منابع آبی شود.
وی اضافه کرد: الگوی آبیاری ناصحیح باعث شده عملا میزان مصرف آب محصولات کشاورزی افزایش یابد، به طوری که در کشت گندم در یک الگوی صحیح 4هزار و 500 تا 6هزار مترمکعب بر هکتار آب نیاز است و در ایران هم این میزان آب بیش از 6هزار متر مکعب است، ولی فاجعه از جایی آغاز می شود که در دنیا برای کشت حبوبات بین 7 تا 10هزار مترمکعب بر هکتار آب نیاز است اما در ایران حدود 18هزار متر مکعب آب استفاده می شود.
این کارشناس محیط زیست با بیان اینکه برای تولید برنج نیز در دیگر نقاط دنیا بین5 هزار تا 7هزار متر مکعب آب مصرف می‌شود، افزود: این در حالی است که این رقم در ایران به دو برابر(14 هزار و 500) متر مکعب در هکتار رسیده است، پس همه این مباحث را که کنار هم بچینیم می‌بینیم که به سمت یک بحران بزرگ پیش می‌رویم.
قنبری به مورد دیگری که در مقوله آب بسیار مهم است اشاره کرد و گفت: مقوله مهم بعد، تعداد چاه‌های کشور است، که در کل کشور حدود یک میلیون حلقه چاه وجود دارد که قریب به 80 درصد این چاه‌ها در زمینه کشاورزی مصرف می‌شود.
وی تصریح کرد: ما یک سرزمین مرتفع، کم‌بارش با تبخیر بالا هستیم و 80درصد آب را در زمینه کشاورزی مصرف می‌کنیم که پر آب بر ترین حوزه تولید در دنیا است.
سالانه به طور متوسط حدود نیم متر سطح آب‌های زیرزمینی پایین می‌رود
این مدرس دانشگاه شیراز معتقد است، توجه به این نکته نیز ضروری است که در چند سال اخیر 11درصد میزان بارندگی نسبت به بلند مدت کاهش داشته و همین امر موجب شده که 44 درصد از منابع آبی سطحی کشور کاسته شود و این امر نیاز به منابع آب زیر زمینی را افزایش داده است.
قنبری ادامه داد: به این مقوله هم باید توجه کرد که ایران بیش از 120 میلیارد مترمکعب کسری مخزن در منابع آب زیر زمینی دارد که این میزان بیش از یک‌چهارم کل منابع آب استاتیک زیر زمینی کشور است که همین استفاده‌های بی‌رویه باعث شده منابع آب تجدید شونده از 130 میلیارد مترمکعب به 89میلیارد مترمکعب برسد و باعث شده سالانه به طور متوسط حدود نیم‌متر سطح آب‌های زیرزمینی پایین برود.
وی اظهار کرد: اگر نگاهی به الگوی مصرف آب شرب هم بیاندازیم می‌بینیم که مصرف سرانه به ازای هر نفر در ایران حدود 160لیتر در روز است که در روزهای تابستان بیشتر هم می‌شود به طوری که قالب بر 20 میلیارد مترمکعب روزانه آب مصرف می‌کنیم.
این استاد دانشگاه شیراز ادامه داد: حال این پرسش ها مطرح است که در چنین شرایطی باید چه‌کار کرد که کشاورزی بازده بهتری داشته باشد؟ و چه محصولاتی را کشت کنیم و یا چه چیزی کشت نکنیم؟
قنبری در بخش دیگری از سخنان خود با بیان اینکه به مناسبت روز جهانی آب، بیشترین نگاه من در این گفتگو توجه به بحث جدی آب مجازی است، گفت: همه کشورهای دنیا مبنای اقتصادشان بازرگانی و تجارت است، به این شکل که یک کالایی را تولید کرده و صادر می‌کنند به یک کشور دیگر و در عوض سودی وارد این کشور می‌شود.
استاد دانشگاه شیراز ادامه داد: شما اگر بتوانید یک کالا را ارزان قیمت‌تر از سایر رقبا تولید کنید قطعاً سود بیشتری نصیب شما خواهد شد و می‌توانید بازار را کنترل کرده و در اختیار بگیرید و این بدون نگاه به عواملی است که موثر بر تولید است.
وی به این نکته اشاره کرد که در کشوری که کم آب است، شاید تولید یک محصول آب بر خیلی ارزان قیمت باشد، حتی اگر ما با بحران کم‌آبی هم روبرو نباشیم، به علت بهای اندکی که برای مواد اولیه از جمله آب در نظر می‌گیریم باعث می‌شود که نهایتاً هزینه تولید یا بهای تمام شده کالای ما بسیار ارزان باشد.
این کارشناس منابع آب با تاکید بر اینکه درست است که کشاورز قیمت بسیار پایینی برای آب می‌پردازد، اظهار کرد: اما آیا این قیمت همین مقدار به منابع طبیعی، به محیط زیست و به منابع آب ما هزینه وارد می کند؟، به طور مثال اگر برای تولید یک کیلوگرم هندوانه ۲۰۰۰ تا ۴۰۰۰ لیتر آب مصرف می‌کنیم قطعا این میزان را نمی‌پردازیم.
قنبری با اشاره به اینکه امروز می بینیم بهای خرید یک لیتر آب شیرین به صورت آب بسته بندی نزدیک به ۱۵۰۰ تومان هزینه دارد، گفت: ولی اگر این را در ۴ هزار لیتر ضرب کنیم ۶ میلیون تومان هزینه یک کیلوگرم هندوانه می‌شود پس قطعا تولید آن برای کشور به لحاظ منابع آبی مقرون به صرفه نیست.
وی با تاکید بر این نکته که درست است که کالای ارزان قیمت تولید وصادر می‌شود و سود نصیب بنگاه‌های کشاورزی ما میگردد ولی عملاً ضرر و زیانی که به منابع آب و محیط زیست موارد می‌شود شاید چندین هزار برابر آن سود حاصل باشد.
قنبری در ادامه اشاره‌ای به مفهوم واژه آب مجازی کرد و افزود: چند سال پیش یک دانشمند واژه‌ای را تعریف کرد به نام آب مجازی، حال باید دید این آب مجازی چیست؟؛ آب مجازی یعنی اینکه شما میزان آبی را که برای تولید یک کالا مصرف می‌کنید، اگر تولید کالا را انجام ندهید و آن کالا را وارد کنید انگار این مقدار آب را به صورت مجازی به کشور وارد کردید و این امر اهمیت آب مجازی و تجارت آب مجازی را نشان می دهد.
این مدرس دانشگاه بر این باور است که برای توسعه پایدار در هر کشور و هر منطقه‌ای باید برنامه‌ریزی‌ها بر اساس یک مزیت نسبی اتفاق بیفتد یعنی ما محصولی را تولید کنیم که مزیت نسبی داشته باشد یعنی باید نیروی انسانی، قیمت، خاک، آب و ... همه مهم باشند.
وی ادامه داد: به طور مثال کشور ما یک کشور کم آبی است از طرفی تولید آهن و تولید شمش آهن برای ما از نظر اقتصادی مقرون به صرفه است چون مواد اولیه فراوان داریم ولی از آنجا که تولید آهن آب بری بسیار بالایی دارد، همین امر نشان می‌دهد ساخت کارخانه ذوب آهن آن هم در دل کویری ترین نقطه مزیت نسبی ندارد و مقرون به صرفه نیست.
این کارشناس محیط زیست و منابع آب افزود: پس مزیت نسبی می‌گوید، تولید فولاد را نباید در قسمت‌های مرکزی گسترش داد بلکه باید آن را کنار خلیج فارس و دریای عمان برد تا آب مورد نیاز با شرایط عالی تولید شود.
قنبری زدن کارخانجات پتروشیمی در داخل شهرها را نیز اشتباه دانست و ادامه داد: چون این کارخانه معادل یک شهر 70هزار نفره آب مصرف می‌کند و همین موارد باعث می‌شود روزبه‌روز بر بحران آب کشور افزوده شود، پس لازم است دولت با نگاه دقیق‌تری به این گونه مسائل بنگرد و متفاوت تر به بحث آب مجازی اهمیت دهد.
وی تاکید کرد: مطمئنا اگر امروز به واردات آب مجازی توجه نکنیم در آینده نزدیک مجبور به واردات آب حقیقی خواهیم بود.
استاد دانشگاه شیراز در پایان گفت: لازم است تصریح کنم که باید آمایش سرزمین را به طور جد در کشور دنبال کنیم و یک مزیت نسبی را برای هر منطقه تعریف کنیم تا بتوانیم به این نکته دست پیدا کنیم که کشت چه محصولی در چه منطقه‌ای مقرون به صرفه است و تاسیس چه صنعت و واحد تولیدی در چه قسمت از این سرزمین منطقی و مناسب است.
حرف آخر اینکه:
یکی از دلایل اصلی بی‌توجهی به حفاظت از منابع آبی کشور و مصرف بهینه آب به عنوان مقوله بسیار با اهمیت در عصر حاضر، نبود آمایش سرزمینی است که به اعتقاد کارشناسان، نداشتن این نقشه راه سبب شده تا نتوان برنامه‌ریزی های اصولی و پایدار را نه تنها در این بخش بلکه در سایر امور تدوین کرد و تبدیل به یک چالش جدی در بحران آب و منابع آبی شده است.
انتهای پیام/س/ر
نظرات بینندگان
