یادداشت؛
سیری در مؤلفه‌ها و مشخصه‌های شعر و ادبیات آئینی
ازآنجاکه شعر آئینی در ماهیت خود دارای سرشتی روحانی و قدسی است به دل و جان انسان می‌نشیند و روح و روان را صیقل می‌دهد.
به گزارش خبرنگار گروه اجتماعی پایگاه تحلیلی خبری«شیرازه»، با فرارسیدن ماه محرم مراسم نکوداشت شاعران و فعالان ادبیات آئینی و بزرگداشت شاعر ملی و آئینی زنده‌یاد محتشم کاشانی برگزار می‌گردد.
اولین اشعار مذهبی محتشم در سوگ غم مرگ برادرش بود که ابیات در غم هجر او سرود و پس از آن به سرایش مرثیه‌هایی در واقعه کربلا، عاشورای حسینی و مصیبت‌نامه‌های مختلف پرداخت.
محتشم علاوه بر شعر، در عرصۀ نثر نیز توانا بوده و این امر را دو رسالۀ جلالیه و نقل عشاق که آمیزه‌ای از نثر و نظم است نشان می‌دهد.
وی در سرودن «ماده‌تاریخ» نیز مهارت داشته و در دیوان اشعار او می‌توان نمونه‌هایی از آن را یافت.
دیوان محتشم مشتمل است بر: قصاید، غزلیات، مراثی، مداحی، قطعات، رباعیات و مثنویات که قسمت قصاید را «جامع اللطایف» و قسمت غزلیات را «نقل عشّاق» نامیده است.
مدفن وی در کاشان به «محلّۀ محتشم» شهرت دارد. مقبره محتشم کاشانی در خیابان محتشم و کوچه باغبان شهر کاشان می‌باشد. این مقبره مساحتی بالغ بر ۸۰ متر داشته و سنگ مرمرین مزار محتشم در وسط بقعه قرار گرفته است.
گنبدی فیروزه‌ای شکل و کاشی‌کاری شده به ارتفاع ۱۴ متر روی بقعه قرار دارد و دورتادور دیوار بقعه آجری و مقرنس کاشی‌کاری شده است و ابیات این شاعر روی آن نوشته شده است.
بن‌مایه‌ها و آموزه‌های ادبیات دینی
بن‌مایه‌ها و آموزه‌های ادبیات دینی از الهامات فرابشری، الهی و غیبی سرچشمه می‌گیرد و به‌صورت واژه‌ها و عبارات هنری و آهنگین تجلی می‌نماید.
ادبیات آئینی در برانگیختن احساسات و عواطف، ناب‌ترین بیانات و واژه‌ها را بیان می‌دارد بی شک حماسه خونین عاشورا، در بین ادبیات آیینی پررنگ‌تر از سایر مضامین و موضوعات دینی است؛ چون در طول تاریخ، مظلومیت انسان در برابر طغیان و ستم حاکمان را با خط سرخ ایثار و جانبازی شهیدان گواهی می‌دارد. در این ادبیات، شاعر شهادت را هدفی متعالی می‌بیند و با عنوان‌کردن آن می‌خواهد هر چیزی را و هر کسی را از قیدوبند دنیا برهاند.
عاشورا؛ محور آثار ادیبان و شاعران آیینی
نهضت عاشورا یکی از مهم‌ترین وقایع زنده و پویای تاریخ اسلام است. بسیاری از شاعران و سخنوران در سروده‌های خود با تأثیر از آن جان‌های تشنه مشتاقان و طالبان حق را سیراب نموده‌اند؛ به‌طوری‌که امروز ما با اقبال گسترده شاعران در ادبیات عاشورایی مواجه هستیم.
باتوجه‌به اینکه نهضت عاشورا بر مبنای اختلاف در دو نگرش حق و باطل شکل‌گرفته است؛ بنابراین ماهیت این واقعه تبیین مرز خوبی‌ها و بدی‌هاست و نشان از رویارویی چهره حسینی در مقابل چهره یزیدی دارد.
شاعر معاصر که شاعری آگاه و ژرف‌بین است و زوایای این نگرش‌ها از نگاه تیزبین او مغفول نمانده است، به‌درستی سعی در بیان اثبات حق‌طلبی حسین (ع) و دنیاطلبی یزید در شعر عاشورایی دارد.
انقلاب و دفاع مقدس، دوره نوگرایی شعر و ادبیات مذهبی و آیینی
آنچه به‌عنوان بن‌مایه و درون‌مایه در اشعار آئینی کهن وجود داشت بیشتر بر اسطوره‌ها و سنت‌ها و آداب‌ورسوم فرهنگی تأکید می‌کرد، اما از دوره اسلامی و بخصوص حکومت شیعی صفوی رنگ و بوی مذهبی گرفت و به آیینه‌ای ملی و مذهبی توجه می‌شد.
تحولات اجتماعی مشروطه و تجددخواهی باعث تقویت حس وطن‌دوستی و باستان‌گرایانه در شعر و ادبیات در دوران قاجار، پهلوی اول و دوم شد. پیروزی انقلاب اسلامی و دوران جنگ و دفاع مقدس, محتوا و مسیر شعر آیینی را تغییر داد که می‌توان از آن به دوره نوزایی در شعر آیینی یادکرد.
شعر انقلاب و دفاع مقدس با بهره‌مندی از مفاهیم آئینی و استمداد از مکتب اهل‌بیت (ع) و اعتقادات دینی و مذهبی در قالب‌های شعری کهن,نیمایی و حتی سپید دوره نوگرایی شعر مذهبی و آیینی را پدید آورد.
امروزه بررسی آئین‌ها و مناسک ایرانی و اسلامی و تبلور آنها در شعر معاصر ایران با تأکید بر چهار دهه اخیر یک ضرورت پژوهشی است.
بررسی پیشینه، مبانی، مؤلفه‌ها، درون‌مایه‌ها، تحولات سبکی و جامعه‌شناختی این گونه شعر فارسی در دوره معاصر باید به آن پرداخته شود.
شعر آئینی همچون دیگر انواع شعر و قلم و ادب فارسی در گذر زمان گسترش‌یافته و سپهر تازه‌ای فراروی خویش گشوده است. روشن است که پدیده‌های نو، تحولات دوره معاصر، تغییروتحول زبان، اندیشه‌ها و مضامین نو، همه‌وهمه اتفاقاتی جدید را در شعر آئینی معاصر ایران رقم زده است و این گونه شعری را باید چندسانتی و با مضامین متنوع نگاه کرد. بررسی و شناخت آیین‌ها و مناسک ایرانی و اسلامی در دوره معاصر در قالب سنت‌های ملی و مذهبی و شعر و ادب آیینی با تحولات فرهنگی و اجتماعی و گاهی سیاسی همراه است.
ادبیات آئینی، بستری برای مناسبت‌های ملی و مذهبی و آداب و سنن
در واقع می‌توان گفت: ادبیات آئینی بستری برای انتقال مفاهیم و ارزش‌های انقلاب اسلامی, دفاع مقدس و مناسبت‌های ملی و مذهبی و آداب و سنن شده است. ادبیات آیینی را می‌توان به‌عنوان یکی از عوامل مهم تربیتی و انتقال‌دهنده ارزش‌ها بهره گرفت.
در این میان شعر شیعه با الهام از روح انقلابی حضرت علی (ع) و مکتب سرخ عاشورا عزت‌نفس و بلندهمتی می‌یابد و روح را در آسمان معرفت به پرواز در می‌آورد.
جاذبه شعر آئینی که از منابع ادبی و پرمایه الهی همچون قرآن، نهج‌البلاغه، نهج‌الفصاحه و سخنان نغز اهل‌بیت سرچشمه می‌گیرد. شاعر آئینی، کسی است که خالق و آفریننده شعر آئینی است.
وی باید به چند عنصر مسلح باشد اول اینکه شعر را بشناسد و با هم ویژگی‌های شعری اعم از ویژگی‌های ساختار و درون‌مایه و مضمون آشنایی داشته باشد دوم اینکه به تاریخ شعر فارسی اشراف داشته باشد و بداند که میراث‌دار کدام فرهنگ است شاعری که گسسته و بریده از گذشته بخواهد شعر بگوید قطعاً شعر او تأثیرگذار نخواهد بود.
اما نکته سوم اینکه باید آشنایی کاملی بافرهنگ و درون‌مایه دینی به‌خصوص در قلمرو شیعی داشته باشد اگر شاعری بخواهد در خصوص واقعه عاشورا شعر بگوید باید با تاریخ کربلا و تحریف‌هایی که در آن وارد شده آشنا باشد شاعر آیینی غیرتمندانه و بانشاط به هر آنچه در جامعه رخ می‌دهد می‌نگرد و تلاش می‌کند زیبایی‌ها را زیباتر از آنچه هست به آرایه‌های کلام زینت بخشد و حلاوت آنها را در کام خوانندگان وارد کند.
الگوهای مذهبی تشیع، اصل و اساس شعر و ادبیات آئینی
انقلاب اسلامی بر تمام عرصه‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و به‌ویژه ادبی ایران تأثیر بسیار عمیقی گذاشته است ادبیات فارسی در دورۀ انقلاب اسلامی بیش از هر زمان دیگر تحت‌تأثیر آموزه‌های اسلامی و به‌ویژه الگوهای مذهبی تشیع قرار گرفت. متأسفانه بُعد حماسی واقعۀ سترگ عاشورا که از مهم‌ترین و اساسی‌ترین ابعاد آن به شمار می‌رود، در تاریخ شعر عاشورایی به‌ندرت انعکاس یافته است.
رویکرد حماسی که حلقۀ مفقوده در طول تاریخ شعر آئینی و عاشورایی ادبیات فارسی به شمار می‌رفت بعد از انقلاب اسلامی به یکباره احیا شد و پیام‌های عاشورا نیز در شعر عاشورایی انقلاب در کانون توجه شاعران قرار گرفت و به رویکردی اساسی و پرکاربرد تبدیل شد و اکثر شاعران انقلاب مضامین حماسی را به طور گسترده در اشعارشان به کار بردند.
رویکرد حماسی در شعر عاشورایی و آیینی انقلاب، ویژگی‌ها و مختصات منحصربه‌فردی همچون پیروزی خون بر شمشیر، سازش‌ناپذیری در برابر ظالمان، استمرار عاشورا، نگاه حماسی به مرگ و ترجیح مرگ باعزت بر زندگی با ذلت و استقبال از مرگ سرخ و جز آن دارد.
راز تازگی و ماندگاری شعر و ادبیات آئینی
ادبیات را از جمله فرهنگ و آیئین‌های دینی، مذهبی و مسلکی، مردمی و اجتماعی، درباری، آئین‌های مربوط به حرفه‌های مراسم (جشن‌ها، بزم‌ها رزمها، سوک‌ها و...)، فرهنگ و آیین ملل و اقوام و... بررسی کرده یا تطبیق داده‌اند و می‌خواهند رهاورد این بررسی‌ها و پژوهش‌ها را به پیشگاه علاقه‌مندان به فرهنگ و ادبیات فارسی پیشکش نمایند.
حماسه بزرگ عاشورا و قیام جاودانه سیدالشهدا علیه‌السلام، از چنان جایگاه و منزلتی برخوردار است که اندیشه حقیقت‌جوی آدمی را در هر گوشه جهان به تأمّل و تفکر درباره خویش فرامی‌خواند.
اگر چه بیش از هزار سال از آن رخداد سرنوشت‌ساز می‌گذرد، امّا گستردگی و غنای آن به‌گونه‌ای است که هرگاه کسی به اندیشه و تعمق پیرامون آن بپردازد، باز هم به نکته‌ای تازه و در خور دست می‌یابد.
به‌راستی راز این تازگی و ماندگاری در چیست؟ حقیقت آن است که این حرکت بزرگ ریشه در باورهای آرمانی و فطرت پاک انسانی دارد و همین امر سبب شده تا شاعران و سخنوران حق جو در طول تاریخ به‌دور از هرگونه چشم داشت و توقّع، زبان به وصف این حماسه بزرگ و پدیدآورندگان آن بگشایند، در ادبیات ما نیز، این حرکت بزرگ از نظرگاه شاعران اخلاق‌گرا و متعهد، دور نمانده و از نیمه دوم قرن چهارم به‌عنوان طرحی نو (شعر عاشورا) در ادب فارسی به ظهور رسیده است.
نقش‌آفرینی فضای مجازی در کمک به ادبیات آیینی
با گسترش فضای مجازی و افزایش راه‌های ارتباطی، دسترسی به مطالب و محتواهای علمی و هنری بسیار آسان شده است. با استفاده از این ظرفیت عظیم می‌توان با بهره‌گیری از قالب‌های هنری به ترویج و گسترش غیرمستقیم آموزه‌های دینی پرداخت.
یکی از انواع هنرهای دینی که در صورت عرضه مناسب توانایی جذب و تأثیرگذاری بالایی دارد، ادبیات آئینی است؛ این‌گونه ادبی علاوه بر غنای محتوایی، جذابیت لفظی و شنیداری نیز دارد و می‌تواند سبب جذب مخاطبان مختلف به محتواهای دینی شود؛ هم‌چنین می‌توان با بهره‌گیری هوشمندانه از امکانات متنوع فضاهای مجازی، محتوای والا و گیرای ادبیات آئینی را به‌سهولت و گستردگی در اختیار مخاطبان قرارداد که سایت‌ها و وبلاگ‌ها، نرم‌افزارهای کاربردی و شبکه‌های اجتماعی ازجمله امکاناتی هستند که می‌توان باعرضه انواع مختلف ادبیات آئینی در این برنامه‌ها، طیف‌های مختلفی از کاربران و مخاطبان را تحت‌تأثیر قرارداد و به ترویج و تعمیق عواطف مذهبی و دانش‌های دینی در آنها همت گماشت.
سخن پایانی:
شعر دینی و ادبیات آیینی، از اعتقادات و باورهای دینی و آرمان‌های مذهبی مردم است که از بطن قرآن سرچشمه گرفته و با آمیختگی به احساسات، عواطف، زبان و فرم خاصی از باورهای دینی شکل می‌گیرد. شعر نو عاشورایی نیز، یکی از این شاخه‌های تنومند ادبیات آیینی است که بسیاری از مشتاقان و شاعران را به خود جلب کرده است. ادبیات آیینی، حماسه‌های بزرگی از ولایت و امامت و نهضت را در خود جای‌داده است. گاهی پرچم سرخ نهضت بزرگی چون عاشورا را به اهتزاز درآورده است بی‌تفاوتی در آیین شاعر آیینی جایی ندارد. ازآنجاکه شعر آیینی در ماهیت خود دارای سرشتی روحانی و قدسی است به دل‌وجان انسان می‌نشیند و روح و روان را صیقل می‌دهد.
نویسنده:سیدمحی الدین حسینی،فعال رسانه
انتهای پیام/224224
نظرات بینندگان
