شیرازه – با توجه به سالروز شهادت مولی الموحدین، امیر مومنان حضرت علی علیه السلام، و با توجه به اهمیت شناخت بیش از پیش کوفه در حوادث آن سال‌ها و هم چنین حضور پررنگ «کوفه» در ادبیات سیاسی امروز جامعه ما، شیرازه سعی کرده است تا نگاهی اجمالی اما چند بعدی به کوفه را برای فهم ذره‌ای از تاریخ پرحادثه آن سال‌ها منتشر کند. لازم به ذکر است که این اولین پرونده‌ای است که بدین شکل در شیرازه کار می‌شود. پرونده‌های دیگری نیز در دستور کار قرار دارد که به فراخور زمان ارائه خواهد شد.

کوفه شهری هزار رنگ و هزار شکل، شهری که به بی وفایی شهره شده، شهری که امامان معصوم آن را نفرین کرده اند. شهری که به طمع غنایم ایرانی ساخته شد و وسوسه ثروت و حکومت ایران، هیچ گاه از سر ساکنانش بیرون نرفت چنان که هوس گندم ری در کربلا فاجعه آفرین شد.

کوفه در زمانی حدود صد سال ساخته شد، قدرت گرفت، پایتخت شد، مرکز اپوزوسیون سیاسی شد و بعد از فاجعه عاشورا به یک باره افول کرد و در تاریخ گم شد.

کوفه نقش اساسی در شهادت سه امام اول شیعه داشت و در قرن اول هجری، کانون تمام حوادث جهان اسلام بود اما بدون شک مهم ترین نقش کوفه در حادثه عاشورا است.

تاریخچه ایجاد کوفه

کوفه دومین شهری است که توسط مسلمانان بنا نهاده شد. این شهر را سعد بن ابی وقاص در سال هفدهم هجری برای جای دادن لشكریان ساخت و گفته اند در سال هفدهم یا هجدهم ساخته شده است. به هر حال در آغاز كار غرض از ساختن آن آماده كردن جایی برای سكونت سربازان بود. اما دیری نگذشت كه بسیاری از یازان پیامبر و مردم به آنجا روی آوردند.

هر چه دامنه ی فتح در شرق گسترش می یافت، دسته  های بیشتری از مردم بلاد فتح شده به كوفه می آمدند. هنگامی كه علی(ع) به دنبال طلحه و زبیر به عراق آمد و به كوفه رسید، حاكم شهر ابوموسی اشعری با اینكه در طاعت از امام وقت بود ،مردم را به بهانه ی دوری از فتنه بازداشت. ولی سرانجام او را مجبور به كناره گیری كردند و علی(ع) به شهر در آمد و مردم كوفه علی(ع) را یاری دادند تا بر لشكر بصره پیروز شد. پس از جنگ بصره علی(ع) كوفه را مركز فرماندهی خود قرار داد.  از این تاریخ كوفه در بین شهر های اسلامی اهمیت فراوانی یافت. در اين زمان اين شهر در اوج ترقى و رونق قرار داشت چون از هر طرف به كوفه مى آمدند و بناها و ساختمانها و باغهاى زيبائى ساخته مى شد، خيابانها و كوچه هايش وسيع و باغات زيادى در اطراف شهر بوجود آمد.

وجه تسمیه کوفیه

در وجه تسميه كوفه چند قول وجود دارد: يكي آن كه «كوفه به معناي جايي است كه در آن ريگ و شن باشد». مقدسي مي گويد: «هر شن كه با ريگ آميخته بود كوفه است نمي بيني كه زمين آن چنين است».

ديگر آن كه «نام سرزمين بابل از سواد عراق است و از آن رو كوفه ناميده اند كه به صورت دايره است يا تپه شني دايره».

و نيز چون سعد بن ابي وقاص، پس از فتح قادسيه و استقرار در انبار، سپاه مسلمانان را براي رهايي از بدي آب و هوا و موجودات آزار دهنده آن به سوي اين سرزمين هدايت كرد و به آنان گفت: «تكوفوا في هذا الموضع»؛ يعني در اين مكان جمع شويد، از ريشه كاف و تكوف است». برخي نيز گفته اند: «به سبب وجود كوه كوچكي در آن جا، كه به كوفان معروف است، اين منطقه را كوفه ناميده اند».

فضیلت شهر کوفه و مسجد کوفه و اهل کوفه

در خصوص فضیلت شهر کوفه روایات فراوانی از طرق أئمه (ع) نقل شده است از جمله :

الف) حضرت صادق (ع) فرمودند: مکه حرم خداست و مدینه حرم رسول خدا و کوفه حرم علی بن أبی طالب است

ب) کوفه باغی از باغ های بهشت است که در آن قبر نوح و ابراهیم( علیهما السلام ) و قبر سیصد نبی و ششصد وصی و قبر سید أوصیاء علی بن ابی طالب می باشد

ج) نیز فرمودند : کوفه تربتی است که ما را دوست دارد و ماهم آن را دوست داریم

د) حضرت امیر (ع) فرمودند : کوفه شهر ما و جایگاه ما و مسکن شیعیان ماست ( سفینة البحار ج 4 ص 268 باب کوفه )

ه) نقل است از امیر مؤمنان (ع) که فرمودند : کوفه گنج ایمان و مرکز اسلام و شمشیر و نیزه خداوند است که هرجا بخواهد می نهد ، سوگند به خدایی که جانم به دست اوست خداوند متعال مردم کوفه را در مشرق و مغرب یاری می کند چنان که در حجاز یاری می کرد ( براقی نجفی ص 170(

و) سلمان فارسی نیز گوید : مردم کوفه ملتی الهی هستند و کوفه قبة الاسلام است که هر مسلمانی مشتاق دیدار آن می باشد . ( همان(

در فضیلت مسجد کوفه نیز احادیث زیادی بیان شده مثل اینکه :

نماز واجب در مسجد کوفه برابر با یک حج مقبول و نماز مستحبی برابر با یک عمره مقبول است ( همان ص 63 )

تمام بندگان صالح خدا و پیامبران در این مسجد نماز خوانده اند ( همان ، ص 62 )

اقامه یک نماز واجب در مسجد کوفه معادل هزار نماز در مساجد دیگر است . ( همان )

اما در باب اهل کوفه نیز مدحهای فراوانی از سوی أئمه (ع) وارد شده است از جمله :

الف) امام صادق (ع) فرمودند : خداوند ولایت ما را بر مردم شهرها عرضه داشت و جز مردم کوفه هیچ کس آن را نپذیرفتند . ( سفینة البحار ، ج 4 ، ص 269 )

ب) عده ای نزد امام صادق (ع) آمدند و حضرت پرسیدند اهل کجائید ؟ جواب دادند : ما اهل کوفه هستیم حضرت فرمودند : هیچ شهری و سرزمینی به اندازه اینکه اهل کوفه نسبت به ما محبت دارند ما را دوست نمی دارند خداوند شما را به امری ( ولایت ) هدایت کرد که مردم از آن بی خبرند شما ما را دوست داشتید ولی مردم با ما دشمنی کردند شما ما را تصدیق کردید ولی مردم ما را تکذیب کردند، شما از ما پیروی کردید ولی مردم با ما مخالفت کردند خداوند شما را به زندگانی ما زنده بدارد و به مرگ ما بمیراند ( سفینة البحار ، ج 4 ، ص 268 )

همچنین حضرت امیر (ع) هنگامیکه برای فرا خواندن اهل کوفه به جنگ با ناکثین در منطقه ذی قار فرود آمدند فرمودند: ای اهل کوفه! شما از بزرگوارترین مسلمانان و پایدارترین آنها و در اجرای سنت عادلترین مردم می باشید که بیشترین سهم را در اسلام دارید و دوستدارترین مردم عرب نسبت به رسول ا... و اهل بیت او هستید ( الارشاد، ص 133)

ترکیب جمعیتی شهر کوفه

جمعیت اولیه شهر کوفه شامل دوازده هزار نفر یمنی و هشت هزار نفر نزاری بود که غلبه عناصر یمنی در کوفه موجب شد که این شهر ، شهر شیعیان و محبان امیرالمؤمنین نام گیرد و کوفه پایگاه حامیان اهل بیت (ع) بر ضد امویان شود ؛ علاوه بر اعراب گروهی از ایرانیان و یهودیان نیز در این شهر سکونت داشتند ، بدین سان کوفه شهری تازه تأسیس با نژادهای مختلف و سنت های متفاوت و نا پایدار و هویت فرهنگی و افکار ناهمگون و بی ثبات و مردمی جسور ، استقلال طلب ، خود بزرگ بین ، بودند .

نکته قابل توجه در ترکیب جمعیتی کوفه حضور پر رنگ و قوی شیعیان و اصحاب بزرگوار رسول خدا (ص) در این شهر است که نقش مهمی در ایجاد یک مرکز شیعی در راه اندازی جریانات ضد اموی داشتند کسانی همچون :

1. عمار یاسر که دو سال از طرف خلیفه دوم والی کوفه بود ؛ 2. عبدا... بن مسعود که از جانب خلیفه دوم عامل بیت المال بود ؛ 3. سلمان فارسی  ؛  4. حدیفة بن یمان که در مسجدکوفه حلقه تدریس داشت  ؛  5. عثمان بن حنیف   ؛ 6. مالک بن حارث   ؛  نخعی   ؛   7. عمرو بن زراره نخعی   ؛   8. کمیل بن زیاد نخعی   ؛   9. زید بن صوحان عبدی   ؛  10. صعصعه بن صوحان   ؛   11. جندب بن زهیر ازدی   ؛  12. حجربن عدی کندی   ؛   13. عدی بن حاتم طایی  ؛  14. براء بن عازب   ؛   15. أبو مسعود انصاری   ؛   16. سهل بن حنیف  ؛  17. ابو قتادة بن ربعی  ؛  18. زید بن أرقم  ؛  19. سلیمان بن صرد

ابن سعد در کتاب الطبقات الکبری ج 6 شرح حال تعداد 850 تابعی را که در کوفه اقامت گزیدند ذکر کرده است بیشتر آنها دارای مقام والای معنوی و جایگاه بلند رهبری و از راویان احادیث أئمه (ع) بودند.

نکته مهم دیگری که با توجه به ترکیب جمعیتی کوفه آشکار می شود اینست که کوفه یک شهر مهاجر نشین قبیله ای بوده لذا هیچ گاه یک قبیله نتوانست حاکمیت مطلق کوفه را بدست آورد و برکل آن حکومت کند.

مسجد کوفه

يكي از چهار مسجد مهم و مقدس جهان اسلام (پس از مساجد مكه، مدينه و بصره) است. اولين ساختمانى كه در شهر كوفه بنا شد مسجد شهر بود و طريقه ساختن آن بدينگونه بود كه مردان جنگى در وسط شهر قرار گرفتند و تيرهاى به هر سو رها كردند به طورى كه تا محل فرود تيرها حريم مسجد قرار گيرد و ساختمانهاى ديگر بعد از آن قرار گيرد. براى مسجد صحنى قرار دادند و براى آن سايبانى درست كردند كه از سنگهاى مرمر خرابه ((حيره )) بود، علاوه بر آن در اطراف مسجد خندقى حفر كردند تا مسجد از تجاوز بيگانگان در امان باشد، در كنار مسجد قصر زيبائى براى سعدبن وقاص بنا كردند كه به كاخ سعد نامگذارى شد.

مسجد در یک ونیم کیلو متری رود فرات ودر غرب کوفه واقع شده است. مسجد امروزه از چهار دیوار تشکیل شده است که این دیوارها بواسطه 28 ستون  نیم دایره محکم شده است.در محوطه مسجد مقام هایی از قبیل پیامبرانی چون ابراهیم (ع)،خضر(ع)،پیامبر اسلام (ص)، ادم (ع)ومقام امامانی چون امام صادق و امام زین العابدین (علیهم السلام)وجود دارد. در مسجد مقام جبرئیل (ع)، مقام بیت الطشت ودکة القضاء نیز دیده می شود. در ابتدای دیوار قبلی مسجد، محراب امام علی (ع) که اکنون با کاشی کاشانی که درمیان ان مشبک کاری شده است وجود دارد (امام علی در این محراب به ضربت رسیدند).در وسط مسجد راهرویی متصل به زیر زمینی وجود دارد که معروف به کشتی نوح یا تنور است

خانه امام علی (ع)

امام علی 50 ماه در کوفی ماند و آنجا را پایتخت کرد. او به کاخ حکومتی نرفت و ترجیح داد در خانه خواهرش، ام هانی بماند. این خانه، دیوار به دیوار مسجد کوفه قرار داشت. این خانه هنوز هم وجود دارد. اتاق های امام حسین (ع) و امام حسن(ع)، محلی که امام علی (ع) بعد از شهادت، غسل داده اند و چاهی که می گویند امام علی (ع) با آن از اهالی کوفه شکایت می کرده در این خانه قرار دارد.

دارالاماره کوفه

دارالاماره معروف و بزرگ کوفه در زمان زیادبن ابیه ، با بقایای کاخ خورتق ساخته شد. عمارت دارالاماره، ساختمانی مربعی شکل داشت با ابعاد 110 متر و دیوارهایی به ارتفاع 17 متر (تقریبا معادل یک ساختمان 6 طبقه ) شش برج 30 متری، یک دروازه و تعدادی راه مخفی مسلم بن عقیل و چند نفر دیگر از فراز همین برج ها به زمین افتادند و کشته شدند.

دارالاماره زندان هم داشت، ولی زندان صلی شهر در محله ... بود. در الاماره شاهکار معماری قرن اول اسلام بود اما در همان قرن و به دستور عبدالملک مروان خراب شد. می گویند وقتی سر مصعف بن زبیر را پیش پایش گذاشتند و ماجرای توالی سرها را شنید ( سر حسین در برابر ابن زیاد، سر ابن زیاد در برابر مختار، سر مختار در برابر مصعب و سر مصعب در برابر او ) عبدالملک از ترس اینکه خودش هم توی این دور بیافتد، دستور تخریب آن عمارت را داد

حرم حضرت مسلم (ع) و هانی (ع)

ابن زیاد کوفه واهالی آن را به خوبی می شناخت واز ترس شورش آنان , محل دفن حضرت مسلم (ع) وحضرت هانی (ع) را در نزدیکی دار الاماره  قرارداد تا آن محل جایگاه تجمع شیعیان نگردد .

آرامگاه حضرت مسلم، اين شخصيت والا مقام، در بيرون باروي مسجدکوفه ودرسمت جنوب شرقي آن قرار داردکه به وسيله راهرو کوتاهي از مسجد مي توان به درون صحن آن قدم نهاد. حرم حضرت مسلم(عليه السلام)فضاي وسيعي در شرق مسجد کوفه را در بر گرفته و از گنبد طلايي بزرگ و چندين رواق و شبستان و ايوان تشکيل شده است.

حضرت مسلم (ع) وحضرت هانی (ع) در درب ورودی مسجد روبروی یکدیگر دفن گشتند.

مقبره مختار

پس از شهادت مختار توسط مصعب بن الزبیر, جسد پاک او در دیوار قصر الاماره نزدیک مسجد مدفون شد , این قبر مخفی ماند تا اینکه آیة الله العظمی سید مهدی بحر العلوم در زمان خود به جستوجو وآشنایی با آثار ومحرابهای مسجد پرداخت , سید در آن زمان ترجیح داد,مسجد کوفه با خاک پاک مدفون شود چون زمین مسجد پائین تر از دیگر سرزمین های منطقه بود ودر نتیجه آبهای سطحی در آن جریان پیدا می گرد, پیرو دستور آیت الله بحر العلوم زمین مسجد کوفه که عمق آن مساوی مقام پیامبر وخانه حضرت نوح بود با خاک پاکسپرشد تا از آلودگی ها در امان نگه داشته شود در جای همان محراب ها بر روی خاک محرابهای جدید ساخته شد همانگونه که اکنون هم نمایان است.

در زمان بررسی ها جستجوی آثار مسجد که از طرف سید وجمعی از علما صورت گرفت, سید قبر شریف پنهان شده ای را پیدا کرد وجایگاه آن قبر انتهای راه رو در زیر زمین وبه طرف خارج مسجد به سمت قصر الأماره بود وبر آن قبر سنگی یافتند که بر آن اسم ولقب مختار نوشته شده بود .

مسجد سهله

این مسجد در جهت شمال غربی مسجد کوفه ودر مسافت 2 کیلو متری ان قرار دارد.ودران مقام امام مهدی(عج) وجود دارد.

 کوفه و امام علی (ع)

مردم کوفه در زمان امام علی (ع) همواره با بی اعتنایی ، سستی ، خیانت ، نفاق ، پیمان شکنی ، تفرق و دو دستگی ، فرار از جنگ موجبات ناراحتی ایشان را فراهم ساختند تا حدیکه ایشان در خطبه ای سال 40 هجری پس از شکست کوفیان از سپاه شام فرمودند :

« خدایا من این مردم را با پند و تذکرهای مداوم خسته کردم و آنها نیز مرا خسته نمودند ، آنها از من به ستوه آمدند و من از آنان به ستوه آمده ام . دل شکسته ام ، به جای آنان افرادی بهتر به من مرحمت فرما و به جای من بدتر از من بر آنها مسلط کن»(نهج البلاغه ، خطبه 25 ، ص 72 )

در خطبه 27 که به سال 38 هجری نیز در نکوهش کوفیان فرمودند :

« ای مردم نمایان نا مرد ، ای کودک صفتان بی خرد که عقل های شما به عروسان پرده نشین شباهت دارد چقدر دوست داشتم که شما را هرگز نمی دیدم و هرگز نمی شناختم

به خدا قسم شناسایی شما جز پشیمانی حاصلی نداشت و اندوهی غم بار سرانجام آن شد !

خدا شما را بکشد که دل من از دست شما پر خون ، و سینه ام از خشم شما مالامال است

کاسه های غم و اندوه را با جرعه جرعه به من نوشاندید و با نا فرمانی و ذلت پذیری ، رأی و تدبیر مرا تباه کردید » (نهج البلاغه ، خطبه 27 ، ص 76 )

در سال 36 هجری و پس از پیروزی بر شورشیان بصره توسط کوفیان امام علی (ع) در نامه ای به اهل کوفه از اطاعت و فرمانبری آنان تقدیر و تشکر می کنند (نهج البلاغه، نامه 2 ،ص 480 )

در سال 39 هجری نیز پس از غارتگری های معاویه در عین القمر از عدم مقابله کوفیان با شامیان خدمت شدید کردند (نهج البلاغه ، خطبه 68 ، ص 118 ) و فرمودند :

در میان شما به پا خاسته فریاد می کشم و عاجزانه از شما یاری می خواهم ، اما به سخنان من گوش نمی سپارید و فرمان مرا اطاعت نمی کنید تا آن که پیامدهای ناگوار آشکار شد ، نه با شما می توان انتقام خونی را گرفت و نه با کمک شما می توان به هدف رسید . ( نهج البلاغه ، خطبه 39 ، ص 92 )

در سال 38 هجری پس از جنگ نهروان و در پی سستی کوفیان برای نبرد با معاویه خطاب به اهل کوفه فرمودند :

گرفتار شما شده ام که سه چیز دارید و دو چیز ندارید :

1. کرهایی با گوشهای شنوا ( با وجودی که گوش دارید کر هستید )

2. با وجودی که زبان دارید گنگ هستید

3. چشم دارید ولی کور هستید

اما آن دو چیز که در شما نیست :

1. هنگام جنگ استوار و ثابت قدم نیستید

2. در زمان بلا و گرفتاری قابل اعتماد نیستید

به خدا سوگند می بینم که اگر جنگ سخت شود و آتش آن شعله گیرد و گرمی آن سوزان شود پسر ابو طالب را رها می کنید و هر یک به سویی می گریزید . ( نهج البلاغه ، خطبه 97 ، ص 180 )

براین اساس ملاحظه می شود که در طی دوران حکومت امام علی (ع) در مجموع ، کوفیان نقش چندان مثبتی نداشتند و همواره مورد نکوهش حضرت واقع می شده اند اما سئوال مهم اینست که چرا با وجود اینکه کوفه شهری شیعه نشین بوده و حامیان اهل بیت (ع) در آن سکونت داشته اند چنین عملکردی از خود نشان دادند در پاسخ به این سئوال باید گفت به نظر می رسد صرفنظر از یاران و شیعیان خاص حضرت علی (ع) همچون سلمان ، اباذر ، کمیل ، مالک اشتر ، و ... عموم مردم کوفه دچار یک تفرقه و پراکندگی در آراء و عقایدشان بوده اند و این اختلاف عقیده و سلیقه سبب شده بود که اطاعت و تبعیت محض از امام علی (ع) نداشته باشند . چنانکه حضرت فرموده اند:

1. شما کوفیان بسیار طعنه زن ، عیب جو ، رویگردان از حق ، پر مکر و حیله اید مادام که افکار شما پراکنده است فراوانی تعداد شما سودی ندارد ( نهج البلاغه ، خطبه 119 ، ص 228 )

2. ای مردمی که بدنهای شما حاضر و عقل های شما پنهان و افکار و آراء شما گوناگون است و زمامداران شما دچار مشکلات شمایند رهبر شما از خدا اطاعت می کند و شما با او مخالفت می کنید ( نهج البلاغه ، خطبه 97 ، ص 180 )

کوفه و حسنین (ع)

در دوران امام حسن (ع) نیز کوفیان در ابتدا با ایشان بیعت نمودند ولی به زودی فریفته زر و زور و تزویر معاویه شدند و به او پیوسته تا حدیکه به حضرت حمله کردند و ایشان را مجروح نمودند و خیمه گاه ایشان را غارت نمودند و او را مجبور به پذیرش صلح کردند . ( نقش قبایل یمنی ، ص 272 )

در این بین نقش اشرافیت قبیله ای کوفه بیش از هر عامل دیگری به چشم می خورد و برخی از سران قبایل کوفی مثل خالد بن معمر سدوسی با معاویه بیعت کرده و خواهان حکومت معاویه شدند تا خودشان نیز به مقامی برسند.

همین بزرگان کوفه بودند که قول کشتن حسن بن علی (ع) را به معاویه داده بودند و بیشترین اثر را در تضعیف موقعیت امام حسن (ع) داشتند ( همان ، ص 277 )

پس در زمان امام حسن مجتبی (ع) نیز بغیر از خواص شیعیان ، بقیه مردم کوفه تحت نفوذ اشراف و سران قبایل کوفه عملکردی منفی داشته و دست از حمایت اهل بیت (ع) برداشتند هر چند که پس از شهادت امام حسن مجتبی (ع) شاهد بروز قیامهایی در کوفه علیه دولت اموی هستیم که عمدتاً رهبری این قیامها بدست یکی از خواص شیعیان همچون حجربن عدی بوده است این قیامها نیز نهایتاً به شکست انجامید و باز یکی از عوامل مهم این شکستها تفرقه و دو دستگی اعتقادی حتی بین بزرگان شیعه بود چنانچه به هنگام قیام حجر بزرگانی چون سلیمان بن صرد خزاعی و عدی بن حاتم و سعید بن قیس همدانی از او حمایت نکردند و با قیام کردن مخالف بودند . ( همان ، ص 288 )

در دوران امام حسین (ع) نیز همچنان با دو نوع عملکرد از جانب کوفیان روبرو هستیم یعنی عده ای که از شیعیان خاص محسوب می شدند بطور جانانه از امام حسین (ع) دفاع و حمایت کردند که برخی از آنها توسط ابن زیاد دستگیر شدند و به زندان افتادند (تشیع از آغاز تا پایان غیبت صغری ، ص 177 ) و عده ای دیگر نیز به همراه امام حسین (ع) در روز عاشورا به شهادت رسیدند که از آن جمله اند :

1. حبیب بن مظاهر أسدی

2. مسلم بن عوسجه أسدی

3. بریر بن خضیر همدانی مشرفی

4. قیس بن سهر أسدی

5. عمرو بن خالد أسدی

6. عابس بن ابی شیب همدانی

7. زهیر بن قین بجلی

8. حجاج بن مسروق مذحجی

9. مسلم بن کثیر

10.حر بن یزید ریاحی ( تاریخ کوفه ، ص 520 )

عملکرد دیگر از سوی عموم مردم کوفه بود که در ابتدا با ارسال 12 هزار نامه به امام حسین (ع) ایشان را به کوفه دعوت کردند و در ابتدا با مسلم بن عقیل بیعت نمودند اما پس از چندی بواسطه ترس از ابن زیاد و تحت تأثیر اشرافیت کوفی ، خیانت کردند و پیمان شکستند. ( همان، ص 293 ) و حتی بسیاری از آنان در روز عاشورا به جنگ با امام حسین (ع) برخاستند بطوریکه مسعودی در مروج الذهب می نویسد :

« همه سپاهیانی که در مقتل حسین حضور داشتند و با او جنگ کردند و مرتکب قتل او شدند ، از اهل کوفه بودند و هیچ شامی در آن میان نبود » ( مروج الذهب،ج 2 ، ص 65 )

پس از واقعه عاشورا نیز باز کوفیان به زید شهید خیانت کردند و هر چند در ابتدا 25 هزار نفر از اهالی کوفه با او بیعت کردند ولی سرانجام پیمان شکستند و او را به شهادت رساندند . ( تاریخ کوفه ، ص 330 )

شهادت امام حسین و واقعه عاشورا سبب شکل گیری قیامهای چندی مانند قیام قوامین و مختار از کوفه گشت که همچون گذشته اشرافیت کوفه تلاش فراوانی در جهت سرکوب این قیامها انجام دادند ، در تمام این رویدادها به خوبی چهره واقعی عامه مردم کوفه شناخته می شود و بی وفایی و پیمان شکنی ، شک و تردید ، عدم اراده و قدرت تصمیم گیری ، عدم اتحاد و همدلی وخباثت و خیانت آنها کاملاً روشن می شود و بهترین سخن درباره ساکنان این شهر که بصورت ضرب المثل در آمده این جمله است که : الکوفی لا یوفی ، کوفی وفا ندارد . ( همان ، ص 14 )

کوفه و نجف

امروزه شهر کوفه موقعيّت پيشين خود را از دست داده و به عنوان يک بخش از توابع شهر نجف شمرده مي شود و فاصله دو شهر هشت کيلومتر است که تقريباً به يکديگر متصل مي باشند. اين شهر به علت موقعيت جغرافيايي اش، از آب و هواي ملايم و خنک تر از نجف بر خوردار است.

جمع بندی

شهر کوفه از آغاز پیدایش ، نقش مهم و سرنوشت ساز در تاریخ تشیع بخصوص قرن اول و دوم داشته است . ترکیب جمعیتی شهر کوفه و وجود قبائل مختلف در آن قرار گرفتن مرکزیت حکومت ، حضور صحابه بزرگوار پیامبر (ص) و شیعیان خاص امیرالمؤمنین (ع) در آن سبب گشت که این شهر مرکز تحولات فرهنگی وسیاسی عراق و بطور کلی جهان اسلام باشد .

این شهر از ابتدا محل زندگی شیعیان قرار گرفت و اکثر ساکنان آن از حامیان اهل بیت (ع) بودند و به همین جهت در مقاطع مختلف تاریخی ، جریانهای سیاسی نظامی زیادی در جهت حمایت از اهل بیت (ع) خصوصاً پس از حادثه عاشورا در این شهر شکل گرفت . در زمان صادقین ( علیهما السلام ) نیز کوفه بعنوان پایتخت فرهنگی جهان اسلام تلقی می شد ؛ وجود محدثان فراوان ، شاعران ، ادیبان ، مورخان و خاندان های دانشوری همچون آل اعین ، أبی رافع و ابن دراج سبب شکل گیری یک مکتب علمی – فر هنگی مستقل بنام مکتب کوفه شد که تأثیر بسزایی در رشد جریان فرهنگی تشیع داشت و تا مدتها بعد هیچ شهر دیگری نتوانست چنین تأثیری را به نمایش بگذارد . حتی در مکتب تأثیر گذار قم و بغداد نیز مولود همین مکتب کوفه بودند . در کنار این ویژگی ها ، کوفیان تنها در مقاطع کوتاهی همچون زمان حکومت امیرالمؤمنین (ع) بازیگران نقش منفی شدند و به جهت خیانتهای پیاپی و سستی ورزیهای فراوان مورد مذمت امیرالمؤمنین (ع) قرار گرفتند که از عوامل آن می توان به :

1. تفرقه و تشتت آراء

2. راحت طلبی

3. قدرت طلبی

4. تأثیر و نفوذ شخصیتهایی همچون اشعث بن قیس

اشاره نمود .

کتاب شناسی کوفه

١ - اخبار الوافدین من الرجال من اهل البصرة و الکوفة علی معاویة بن ابی سفیان

٢ - امراء الکوفه و حکامها

٣ - اوضاع الکوفة الاقتصادیة فی عهد امیرالمؤمنین الامام علی بن ابی طالب علیه السلام

۴ - تاریخ الکوفه

۵ - جغرافیای تاریخی کوفه

۶ - خطط الکوفة

٧ - خطط الکوفة و شرح خریطتها

٨ - راهنمای مسجد مقدس کوفه و اماکن اطراف آن

٩ - سیمای کوفه

١٠ - فضل الکوفة و فضل اهلها

١١ - فضل الکوفة و فضل اهلها و فضل الکوفة و مساجدها و بحوث أخری فی تراث الکوفة

١٢ - الکوفة بین العمق التاریخی و التطور العلمی

١٣ - الکوفة و اهلها فی صدر الاسلام: دراسة فی احوالها العمرانیة و سکانها و تنظیماتهم

١۴ - الکوفه بین الولاء و الغدر

١۵ - کوفه و تحولات تاریخی دوران امام علی ع و حسنین علیهماالسلام

١۶ - کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی

١٧ - کوفه: پیدایش شهراسلامی

١٨ - مسجد کوفه

١٩ - نشأة المدینة العربیة الاسلامیة الکوفة

٢٠ - نهضت کوفه از دیدگاه روانشناسی اجتماعی

٢١ - هشدارها و عبرتهای عاشورا، شهری برای عبرت (ج. ١)

٢٢ - EXPLICATION DE PLAN DE KUFA, IRAK

٢٣ -  -Principes de Gouvernement de l’Imam Ali s: KUFA