مقدمه:

ماهیت مستقل و ضد امپریالیستى انقلاب اسلامى و تلاش آن براى شکل دهی نظام بین‏الملل فارغ از سلطه قدرتهاى استکبارى، موجب به هم زدن تعادل بلوکهاى قدرت جهانى و به چالش کشیدن نظم بین‏المللى ساخته دنیاى شرق و غرب گردید. انقلاب اسلامى با بیان نظریه «نه شرقى نه غربى» توانست ابَر نظمى جمعى مبتنى بر برابرى دولت ها و حاکمیتها و تحقق حقوق الهى و انسانى ملت ها در نظام بین‏الملل را رقم زند و با احیاى ظرفیت‏ها و امکانات فراموش شده ملت هاى غیر متعهد و نفى انفعال و مرعوبیت در برابر استکبار، درصدد قطع ریشه‏هاى وابستگى ملت ها به قدرتهاى بزرگ برآید  . انقلاب اسلامى با افشاى ماهیت سلطه گرانه و سیاستهاى یک جانبه گرایانه قدرتهاى بزرگ توانست خط بطلانى براسطوره شکست ناپذیرى آنان بکشد و بسترى مناسب را براى حرکت‏هاى مستقل و آزادى‏بخش براساس خودآگاهى محرومان و مستضعفان فراهم سازد. این انقلاب با گشودن جبهه‏ سوم در نظام بین‏الملل یا راه‏حلى سوم در جهان آزادیخواه توانست با نظم بین‏الملل مادى گرایانه به مقابله برخیزد و به فرهنگ سازى در زمینه‏هاى استقلال‏طلبى و استعمار ستیزى در میان ملت هاى جهان سوم مبادرت نماید. این حقیقت بزرگ انقلاب اسلامی را می‌توان در کلام و دغدغه‌های رهبر و بنیان‌گذار انقلاب اسلامی جستجو کرد و از سویی نیز می‌توان استمرار این نوع نگاه و توجه به تحول مزبور را در سیاست‌ها، راهبردها و روش‌های اجرایی و عملیاتی مبتنی بر اندیشه و سیره ایشان مشاهده نمود. تأکید بر فرهنگی بودن انقلاب اسلامی و اصرار بر استقلال از دیگر قدرت‌ها و بازیابی هویت خودی، ازجمله مسائلی است که در آراء امام(ره) به صورت جدی درخصوص انقلاب اسلامی مطرح شده و از این منظر انقلاب اسلامی پاسخی به بحران هویتِ شکل‌گرفته براثر سیاست‌های عصر پهلوی بوده است. امام راحل(ره) در اینباره می فرمایند:

"این انقلاب برای اسلام بوده است، نه برای کشور، نه برای ملت، نه برای به دستاوردن یک حکومت؛ برای اینکه اسلام را از شر ابرقدرت‌ها و جنایتکارهای خارجی و از شر سلیقه‌های کج داخلی... نجات بدهد."[1]

امام راحل در جای دیگری در بیانی بسیار مهم می فرمایند:

" من بار دیگر از مسئولین بالای نظام جمهوری اسلامی می خواهم که از هیچ کس و ازهیچ چیز جز خدای بزرگ نترسند و کمرها را ببندند و دست از مبارزه و جهاد علیه فساد وفحشای سرمایه داری غرب و پوچی و تجاوز کمونیزم نکشند که ماهنوز در قدمهای اول مبارزه جهانی خود علیه غرب و شرقیم .مسئولان ما باید بدانند که انقلاب ما محدود به ایران نیست . انقلاب مردم ایران نقطه شروع انقلاب بزرگ جهان اسلام به پرچمداری حضرت حجت - ارواحنافداه - است که خداوند بر همه مسلمانان و جهانیان منت نهد و ظهور و فرجش را در عصر حاضر قراردهد. مسائل اقتصادی و مادی اگر لحظه ای مسئولین را از وظیفه ای که بر عهده دارندمنصرف کند، خطری بزرگ و خیانتی سهمگین را به دنبال دارد. باید دولت جمهوری اسلامی تمامی سعی و توان خود را در اداره هر چه بهتر مردم بنماید، ولی این بدان معنانیست که آنها را از اهداف عظیم انقلاب که ایجاد حکومت جهانی اسلام است منصرف کند. مردم عزیز ایران که حقا چهره منور تاریخ بزرگ اسلام در زمان معاصرند، باید سعی کنند که سختیها و فشارها را برای خدا پذیرا گردند تا مسئولان بالای کشور به وظیفه اساسی شان که نشر اسلام در جهان است برسند و از آنان بخواهند که تنها برادری وصمیمیت را در چهارچوب مصلحت اسلام و مسلمین در نظر بگیرند. چه کسی است که نداند مردم عزیز ما در سختی هستند و گرانی و کمبود بر طبقه مستضعف فشار می آورد،ولی هیچ کس هم نیست که نداند پشت کردن به فرهنگ دول دنیای امروز و پایه ریزی فرهنگی جدید بر مبنای اسلام در جهان و برخورد قاطع اسلامی با امریکا و شوروی ،فشار و سختی و شهادت و گرسنگی را به دنبال دارد و مردم ما این راه را خود انتخاب کرده اند و بهای آن را هم خواهند پرداخت و بر این امر هم افتخار می کنند. این روشن است که شکستن فرهنگ شرق و غرب ، بی شهادت میسر نیست . "[2]

امام خمینی(ره) با اشاره به درگیری با ابرقدرتها در مسیر گسترش نفوذ اسلام در بیانی تاریخی می فرمایند:

"ما این واقعیت و حقیقت را در سیاست خارجی و بین الملل اسلامی مان بارها اعلام نموده ایم که درصدد گسترش نفوذ اسلام در جهان و کم کردن سلطه جهان خواران بوده و هستیم.حال اگر نوکران آمریکا نام این سیاست را توسعه طلبی و تفکر تشکیل امپراطوری بزرگ می گذارند از آن باکی نداریم و استقبال می کنیم"[3]

بدیهی است چنین ترازی از اهداف که به دنبال نابودی نظامهای لیبرالیستی و کمونیستی و درافکندن طرحی نو بر پایه مبانی اسلام در جهان است، شکاف پارادایمی همیشه فعالی را میان جمهوری اسلامی و مستکبرین ایجاد خواهد کرد.ترورها، جنگ تحمیلی، تحریمها و … همه و همه در همین راستاست.

بر این اساس، نوام چامسگی نویسنده مشهور آمریکایی اعتقاد دارد:

 «تا زمانی که ایران مستقل باقی بماند و در برابر سلطه آمریکا سر تسلیم فرود نیاورد دشمنی‌ها و مخالفت‌های آمریکا ادامه خواهد داشت جمهوری اسلامی ایران از نظر آمریکا غیر قابل پذیرش است چون از استقلال خود چشم‌پوشی نمی‌کند.»

ودر بیانی دیگر،مارتین اینرایک معاون خاورمیانه‌ای وزارت خارجه آمریکامطرح می کند:

 «مجازات و تنبیه انقلاب اسلامی درس عبرتی برای کشورهایی خواهد بود که در مسیر استقلال و رهایی از سلطه آمریکا گام برمی‌دارند.»

در هین راستا، دشمنیها بدون انقطاع در هر مقطع شکل خاصی به خود گرفته و متناسب با شرایط و قدرت جمهوری اسلامی ایران تعریف خاصی یافته است.اینک که جمهوری اسلامی پس از سی و سه سال نه تنها از بین نرفته بلکه از جهات سیاسی، نظامی، علمی و … قدرتمند تر گشته و تحولات منطقه با شکل گیری بیداری اسلامی به نفع او و به زیان رقیب رقم خورده است، شدیدترین و وحشیانه ترین تحریمها علیه جمهوری اسلامی اعمال شده است.تحریم فروش نفت و بانک مرکزی و ارز و طلا، آخرین اقدامی است که می شود در حوزه تحریمی علیه جمهوری اسلامی متصور شد.بی شک علت اثرگذاری این تحریمها ریشه در ساختار تک محصولی و رانتیر بودن دولت دارد.بدین نحو که نفت به عنوان سرمایه ملی فروخته می شد و بدون زحمت خاصی، دلارهای نفتی وارد کشور می شد و با توجه به این فراوانی، هرجا نقصی در جریان تولید و … اتفاق می افتاد سریعا این نقص با واردات جبران می شد و یا این سرمایه، صرف کالاهای لوکس و مصرفی می گردید.و طبیعی است که اکنون که در فروش نفت و دریافت ارز دچار مشکل شده ایم، این فراوانی که همگان را به عافیت طلبی می کشاند با نوعی کمبود و تنگنا روبرو شده است.

مقام معظم رهبری، راه برون رفت از این وضعیت را در اقتصاد مقاومتی دیده اند.اقتصادی که توان مقاومت در برابر بیشترین شوکها و فشارها را دارد و تلاش می کند در عین پرهیز از اسراف و تبذیر، تولید داخل را پررونق نگه دارد وو ابستگی را به خارج کاهش داده و منطقی نماید.

طبیعی است مهمترین اقدامی که در چنین شرایطی می باید انجام گیرد اتکاء به ظرفیت داخل و پررونق کردن تولید داخلی است تا ضمن قطع وابستگیهای کاذب به ارز، موجبات شکوفایی اشتغال از یکسو و پایین آمدن قیمت تمام شده از سوی دیگرگردد.این اتفاقی است که ناگزیر از آنیم.اما بی شک تا تحقق چنین اقتصادی و ترمیم خلاءها و ضعفها، دوران به نسبت سختی در پیش خواهیم داشت.سختی که قطعا آسایش و عزت مدام به دنبال دارد.

با چنین مقدمه است که فرهنگ به خوبی جایگاه کلیدی خود را در اقتصاد مقاومتی نشان می دهد.در تبیین این جایگاه می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

روحیه قناعت و پرهیز از مصرف گرایی:

روحیه قناعت و پرهیز از مصرف زدگی از مهمترین لوازم مبارزه است.بی شک ملت رفاه زده و مصرف گرا، تاب تحمل محرومیتها و فشارها رانخواهد داشت و با افزایش فشارها دست از آرمانها خواهد شست.و این همان چیزی است که دشمن در تحمیل تحریمها بدان امید بسته است. امام راحل با بیان این نکته که "با زندگی اشرافی و مصرفی نمی‏توان ارزشهای انسانی – اسلامی را حفظ کرد” مردم ایران را به انتخاب یکی از دو گانه متباین عزت و رفاه زدگی دعوت کرده و می فرمایند:

"مردم بر سر دوراهی عزت و ذلت قرار داشته و باید تصمیم بگیرد، یا رفاه و مصرف گرایی و یا تحمل سختی و استقلال”

اهمیت حیاتی این مولفه خصوصا در زمانی روشن می گردد که جامعه در انتخاب بین ارزشها و آرمانهای انقلابی به قیمت تحمل فشارها، گرسنگی ها، شهادتها و یا خواستهای دنیوی قرار گیرد و دقیقا در همینجاست که سرنوشت تعیین می گردد. امام راحل با بیان این نکته که "با زندگی اشرافی و مصرفی نمی‏توان ارزشهای انسانی - اسلامی را حفظ کرد"[4] مردم ایران را به انتخاب یکی از دو گانه متباین عزت و رفاه زدگیدعوت کرده و می فرمایند:  

"مردم بر سر دوراهی عزت و ذلت قرار داشته و باید تصمیم بگیرد، یا رفاه و مصرف گرایی و یا تحمل سختی و استقلال"[5]. 

حضرت امام خمینی در این زمینه می فرمایند:

    «ملت عزیز ما که مبارزان حقیقی و راستین ارزشهای اسلامی هستند به تجربه دریافتند که مبارزه با رفاه طلبی سازگار نیست و آنهایی که چنین تصوری دارند با الفبای مبارزه بیگانه اند بحث مبارزه و رفاه بحث قیام و راحت طلبی بحث دنیاطلبی و آخرت است که دو مقوله ای که هرگز با هم جمع نمی شود تنها آنهایی تا آخر خط با ما هستند که درد فقر و محرومیت و استضعاف را چشیده باشند. فقرا و متدینین بی بضاعت، گردانندگان و بر پادارندگان واقعی انقلاب ها هستند".[6]

کار محوری:

بی شک لازمه دستیابی انقلاب اسلامی ایران به اهداف بلند خود و رفع عقب ماندگی تاریخی ناشی از روی کاربودن حکام وابسته و تلاش در جهت سازندگی همه جانبه جز با کار و تلاش بی وقفه میسر نخواهد شد.

بر این اساس مقام معظم رهبری از "وجدان کاری"به عنوان کلید حل مشکلات کشور یاد کرده و در این خصوص می فرمایند:

"اگر کننده کار، وجدان کاری داشته باشد، آن کار به بهترین شکل انجام خواهد یافت. این، آن چیزی است که کلید مشکلات کشور است."[7]

ایشان در جای دیگری شرط رهایی از تسلط دشمنان را توجه به مقوله کار دانسته و می فرمایند:

" اگر بخواهید دشمن بر شما مسلّط نشود، باید خوب کار کنید. همه باید خوب کار کنند.[8] "

ایشان شرط استعلاء کشور و رسیدن به جایگاه الگو را توجه به کار دقیق دانسته و در این خصوص می فرمایند:

" همه باید کار را برای خدا و دقیق انجام دهند، تا ان‏شاءالله این کشور اسلامی و این ایران سرافراز و سربلند، بتواند در مقابل دشمن بایستد و به همه بفهماند که به برکت اسلام ــ که «الاسلام یعلوا ولا یعلی علیه» ــ هیچ کس نمی‏تواند نسبت به این ملت، استعلا و استکباری داشته باشد.[9]"

ایشان شرط پیشبرد همه امور را، کار معرفی کرده و می فرمایند:

" این که انسان حوصله‏ى کار کردن نداشته باشد، غلط است. جوان باید کار کند، محصل باید کار کند، دانشجو باید کار کند، روحانى باید کار کند، صاحب سرمایه باید کار کند، کارگر باید کار کند؛ هر کدام کار خودشان را بکنند. فعال صنعتى و فعال کشاورزى باید تلاش کنند؛ فعال سیاسى و اجتماعى باید تلاش کند؛ همه اینها به سمت هدف سربلندى و پیشرفت روزافزون این ملت و این کشور است. وقتى این‏طور شد، همه چیز پیش خواهد رفت".[10]

مقام معظم رهبری نه تنها به کار بلکه به کار جهادی تاکید نموده و در این خصوص می فرمایند:

"وقتى این ملت به هدفهاى خود دست پیدا خواهد کرد و مشکلات گوناگون را از سر راه خود برخواهد داشت که ایمان و جهاد در میان مسؤولان به عنوان یک ارزش شناخته شود. این جهاد، جهاد علمى، جهاد عدالتخواهى و جهاد مدیریتى و اقتصادى است. مدیران کشور، مسؤولان، و پشت سر آنها مردم وقتى این شعارها را مد نظر قرار دهند، حرکت کشور به سمت هدفها و آرمانهاى خود پُرشتاب و موفق خواهد شد."[11]

باور به توانمندی داخلی

ملتی که بناست با کنارزدن نظامات فکری حاکم بر جهان،طرحی نو درافکنند باید به این باور رسیده باشند که می توانند.این مولفه را از منظر امام راحل(ره) و مقام معظم رهبری توضیح می دهیم.خودباوری در نگاه امام(ره) جایگاه ویژه ای دارد و پیشبرد همه امور را در گرو آن می داند. اگر این معمای روحی و فکری حل شود نخستین و اساسی ترین قدم برای رسیدن به خودکفائی و استقلال برداشته شده است. ایشان در اینباره می فرمایند:

«اعتماد به نفس بعد از اعتماد به خداوند منشأ خیرات است.»[12]

امام خمینی با الهام از کلام الهی می فرمایند:

" اساس همه شکست ها و پیروزی ها از خود آدم شروع می شود. انسان باورش این است که نسبت به آن کار ضعیف است نمی تواند آن کار را انجام بدهد، هرقدر قدرت ارتشی زیاد باشد،لکن قدرت روحی نداشته باشد و یا باورش آمده باشد که در مقابل فلان قدرت نمی تواند ایستادگی کند این ارتش محکوم به شکست است. "[13]

امام چنان به نقش باورهای محدود کننده و رهایی بخش معتقد است که آن را اساس رشد و یا زوال افراد و ملت ها می داند و در این باره می گوید  :                         

"یک ملت وقتی که یک مطلب را باور کرد که می تواند انجام دهد ، انجام خواهد داد. اساس باور این دو مطلب است، باور ضعف و سستی و ناتوانی و باور قدرت و قوه توانایی، اگر ملت این باور را داشته باشد که ما می توانیم در مقابل قدرتهای بزرگ باشیم ، این باور اسباب این می شود که توانایی پیدا کنند و در مقابل قدرتهای بزرگ ایستادگی می کنند"[14]                        

از نطر ایشان مهم این است که ما خود را باور کنیم و از افکار محدودکننده خود را رهایی بخشیم و این گام بزرگ را برداریم که « بفهمیم که خودمان هم می توانیم»[15]

از نظر امام(ره) اساس استقلال همین خودباوری واعتماد به نفس است.ایشان در این خصوص می فرمایند:

"بزرگترین وابستگی ملت های مستضعف به ابر قدرتها و مستکبرین، وابستگی فکری و درونی است که سایر وابستگی ها از آن سرچشمه می گیرد. و تا استقلال فکری برای ملتی حاصل نشود ، استقلال در ابعاد دیگر حاصل نخواهد شد.[16] 

ایشان در جای دیگر می فرمایند:                                                      

"هیچ ملتی نمی تواند استقلال پیداکند الا اینکه خودش،خودش را بفهمد و تا زمانی که ملت ها خودشان را گم کرده اند و دیگران را به جای خود نشانده اند،نمی توانند استقلال پیدا کنند."[17]

امام خمینی(ره) ضمن یاد نمودن از وابستگی فکری به خارج و اجانب به عنوان سر منشأ همه وابستگی‌ها و ریشه‌ی اصلی تمام گرفتاری‌های یک ملت[18] بر این امر تأکید می‌نمایند که «تا این وابستگی فکری هست [...] ما نمی‌توانیم استقلال پیدا کنیم.»[19]

ایشان باز در این زمینه می فرمایند :

" بزرگترین فاجعه برای ملت ما این وابستگی فکری است که گمان می‏کنند همه چیز از غرب[است] و ما در همه ابعاد فقیر هستیم. این وابستگی فکری، وابستگی عقلی، وابستگی مغزی به خارج منشا اکثر بدبختی‏های ملتها و ملت ماست. "  [20]  

مقام معظم رهبری نیز در این خصوص می فرمایند:

"اگر بخواهیم به آرمانها برسیم، احتیاج دارد به اعتماد به نفس. باید بگوئیم میتوانیم"[21]

ایشان در جای دیگری می فرمایند:

"اعتماد به نفس ملی یکی از ضرورتهای ملت ماست در همه‏ی دورانها؛ بخصوص در این دوران. علت این، بخصوص هم این است که دشمن در صحنه‏های گوناگون در گلاویز شدن با ملت ایران ناکام مانده؛ حالا دنبال شیوه‏های جدید، راه‏های جدید، حیله‏های جدید است و مکرهای جدیدی میکند؛ «و مکروا و مکر اللَّه». شما هم که بنده‏ی خدا هستید، در مقابل مکر او، در مقابل ترفند او باید هوشیاری ویژه‏ی خودتان را داشته باشید. اینکه راجع به اعتماد به نفس حرف میزنم، یکی از عللش این است. این هوچیگری‏ها اول در چهار نفر به اصطلاح نخبه‏های ما اثر بگذارد، از طرف ملت ایران احساس شرم کنند در مقابل آن هتاک غربی، و آنها شروع کنند به حمله کردن؛ اعتماد به نفس ضربه بخورد. توجه داشته باشید که این هوچیگری‏ها یکی از شیوه‏های سه‏گانه برای متزلزل کردن اعتماد به نفس یک ملت است"[22]

عطف توجه به مصرف کالای ایرانی:

 از جمله نقاط کلیدی است که می تواند رونق کار و سرمایه ایرانی را به دنبال داشته باشد. در همین راستا، مقام معظم رهبری دلبستگی به تولیدات بیگانه و بی‌اعتنایی به تلاش کارگر ایرانی را نوعی بیماری و عادت بد می دانند که پول و ثروت کشور را به جیب کارگر خارجی سرازیر می‌کند و از همین رو مصرف کالاهای ساخت داخل را یکی از مجاهدت‌های ضروری  برشمردند.طبیعی است تحقق این امر علاوه بر افزایش کمیت و کیفیت، نیازمند نوعی فرهنگ سازی و توجه به اهمیت این نوع از مجاهدت است.

 مصرف بهینه و موثر

مصرف بهینه و موثر نیز در شکل گیری اقتصاد مقاومتی حائز اهمیت است.اگر عمده توجه جامعه به سمت کالاهای لوکس و مصرفی باشد و امکان تامین آنها در داخل نباشد، طبیعی است که دولت برای وارد کردن آن تحت فشار قرار خواهد گرفت و آسیبهای جدی از این ناحیه به منابع ارزی وارد خواهد شد.اگر دولت به این امر نیز مبادرت نکند با توجه به تغییر ذائقه مردم، در آنها نارضایتی ایجاد خواهد شد.بر این اساس ، تحقق مساله حاضر نیازمند فرهنگ سازی است.

  اتقان در کار

در کنار مسائل فوق، اتقان کار نیز از جمله امور کلیدی است که می تواند در سوق دادن مردم به مصرف کالای داخل موثرباشد.اهتمام به این جمله پیامبر مکرم اسلام که "رحم الله من عمل عملا فاتقنه” و نهادینه کردن آن در جامعه، نیازمند توجه جدی به فرهنگ سازی است.اینکه هر فردی هرکاری را که انجام می دهد به بهترین نحو انجام دهد مساله ای بسیار مهم و کلیدی است و نقش بی بدیلی در رشد جامعه دارد.

 تقویت عقلانیت

تقویت عقلانیت در جامعه که یکی از مهمترین مولفه های آن دوراندیشی و عاقبت نگری است می تواند نقش مهمی در افزایش ایستادگی مردم در برابر تحریمها داشته باشد.این نقش حداقل از دو جهت قابل ارزیابی است.

الف- توجه  به هندسه در حال گذار جهان و منطقه به خوبی نشان می دهد که جهان در آستانه وضع حملی جدی و شکل گیری نظمی جدید است.تن پروری و عافیت طلبی و راحت گزینی یک ملت موجب خواهد شد که آن ملت نتواند در جایگاه مناسب خود قرار گیرد و بالطبع در آینده یوغ اسارت و وابستگی به گردن خواهد افکند.

ب- آینده نگری موجب خواهد شد مردم به سوی مصرف کالای ایرانی با همه نقصهای احتمالی سوق یابند و بدانند گر صبر کنی زغوره حلوا سازی!

جمع بندی:

با توجه به این نکات که به اجمال بیان شد به وضوح به دست می آید که از جمله مهمترین و شاید مهمترین نقش در شکل گیری اقتصاد مقاومتی بر عهده فرهنگ است و از هینروست که بدون تحقق "جامعه تراز انقلاب اسلامی” در امر تحقق اقتصاد مقاومتی، توفیقی حاصل نخواهد شد.رصد وضعیت اجتماعی نشان می دهد که جامعه از منظر فرهنگی با چالشهای جدی روبروست و اگر راهبرد مناسبی در حوزه فرهنگی اتخاذ نشود چه بسا که تدابیر اتخاذ شده در جهت تحقق اقتصاد مقاومتی، کامیاب نگردد.

پی نوشت:

[1]. همان، ج 20، ص 203.

[2] - همان، جلد 21،ص 327

[3] - همان، جلد 21، ص 81

[4] - همان ، ج 18 ، ص 471

[5] - همان ، ج 21، ص 233

[6] - همان، ص 86

[7]-  مقام معظم رهبرى‏، ۱۳۷۶/۰۲/۱۰

[8]- همان، ۱۳۷۶/۰۲/۱۰

[9]. همان،۱۳۷۶/۰۲/۱۰

[10]. همان، ۱۳۸۵/۰۸/۱۷

[11]. همان،۱۳۸۴/۰۱/۰۱

[12] - صحیفه نور، ج 17، ص 65.

[13] - صحیفه نور،ج14،ص194

[14] - صحیفه نور ، ج 13،ص83

[15] - صحیفه ،ج11،ص228

[16] - صحیفه نور ،ج10،ص79

[17] - همان ،ج 16،ص63

[18] - همان، جلد 10، ص 356 - 358

[19] - همان، جلد 10، ص 229

[20] - حدیث بیداری ،ص 177

[21] - مقام معظم رهبری، 12/10/1386

[22] - همان

انتهای متن/

منبع: فارس