تقریباً یک سال از آغاز تحولات بنیادین در خاورمیانه می‌‌گذرد. در این مدت قدرت‌‌های منطقه‌‌ای و فرامنطقه‌‌ای، هر کدام به نوبه‌‌ی خود تلاش نموده‌‌اند تا بستر نفوذ خود را در کشورهایی که دچار تحول شده‌‌اند، فراهم نمایند؛ از جمله‌‌ی این موارد تقویت روابط اقتصادی و هم‌‌چنین اقدام‌هایی است که تحت عنوان «کمک‌‌های توسعه‌‌‌‌‌‌‌‌ای» به اجرا در می‌‌آید.

 با توجه به وضعیت اقتصادی کشورهای تونس، مصر و لیبی، به نظر می‌رسد کمک‌های توسعه‌ای از مهم‌ترین موضوع‌هایی است که می‌تواند در جهت‌گیری دولت‌های پیش رو در آن کشورها تأثیر قابل توجهی داشته باشد. در ادامه به بررسی نقش این‌گونه کمک‌ها پرداخته خواهد شد. (بدیهی است با توجه به این که در یمن هنوز انقلاب به صورت کامل به پایان نرسیده است، امکان برقراری این قبیل روابط وجود ندارد.)

 1- جایگاه کمک‌های توسعه‌ای در سیاست خارجی

 کمک‌های خارجی یا توسعه‌ای، یکی از ابزارهای دیپلماسی عمومی است که دولت‌ها برای تأثیرگذاری بر عموم جامعه‌ی هدف از آن استفاده می‌کنند. از جمله‌ی این کمک‌ها می‌توان به مواردی چون سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های بهداشتی، آموزشی و بهینه‌سازی سیستم‌های اداری، اعطای بورس‌های تحصیلی، کمک‌های بشر دوستانه، تربیت نیروی انسانی ماهر، توسعه‌ی روستایی، اهدای وام‌های کم بهره، تقویت صنایع کوچک و ... اشاره نمود. البته در این میان هرچه هدف‌گیری پروژه‌ها عام المنفعه‌تر باشد، می‌تواند دامنه‌ی اثرگذاری گسترده‌تر و تصویرسازی بهتری داشته باشد. در واقع طرح‌های کمک به کشورهای هدف در چارچوب کمک‌های توسعه‌ای شامل پروژه‌هایی با ماندگاری طولانی و اثرگذاری هزینه‌ی اختصاص یافته است.[1]

 2- اهمیت ژئوپلتیک و ژئو اکونومیک تونس، مصر و لیبی

 تونس، مصر و لیبی دارای جمعیتی مسلمان، مردمی انقلابی و دارای انگیزه‌ی بالای پیشرفت هستند. این سه کشور از نظر ژئوپلتیک نیز دارای ویژگی‌هایی بعضاً منحصر به فرد می‌باشند. این سه کشور از جمله کشورهای مهم قاره‌ی آفریقا بوده که مشرف به اروپا هستند و در واقع به عنوان پل ورود اروپا به قاره‌ی آفریقا نیز به شمار می‌روند. از سوی دیگر افزون بر قرار گرفتن در محل اتصال سه قاره‌ی آسیا، اروپا و آفریقا، این سه کشور از راه دریای مدیترانه نیز به آب‌های بین المللی متصل شده‌اند. جدای از این موارد، هر کدام از این کشورها دارای ویژگی‌هایی هستند که آن‌ها را از سایر کشورهای آفریقایی ممتاز می‌نماید: کانال سوئز، هم‌جواری با فلسطین، پیشینه‌ی تاریخی، فرهنگی و... در مصر؛ ذخایر عظیم نفت و گاز با کیفیت بالا و قیمت ارزان در لیبی؛ وجود معادن از جمله فسفات و هم‌چنین صنعت گردشگری در تونس از مهم‌ترین مؤلفه‌های ژئوپلتیک و ژئو اکونومیک در هرکدام از این کشورها به شمار می‌رود.

 3- وضعیت اقتصادی کشورهای هدف

 به طور کلی کشورهای تونس، مصر و لیبی علی‌رغم داشتن ظرفیت‌های بالا تا کنون اوضاع مناسبی را در مسایل اقتصادی نداشته‌اند؛ تا پیش از انقلاب در این کشورها وجود حاکمان فاسد و پس از انقلاب بی‌ثباتی در ساختار نظام سیاسی موجب شده است که اقتصاد این کشورها در سال 2011م. وضع مطلوبی نداشته باشد.

 تونس: رییس جمهور موقت تونس چندی پیش اعلام نمود: «رشد اقتصاد این کشور در سال 2011م. منفی بوده است» و به طور کلی اقتصاد تونس از زمان سرنگونی «بن علی» آسیب بسیاری دیده و خسارت‌های آن بالغ بر6 میلیارد دینار (3 میلیارد یورو) بوده است. بنا به گزارش بانک مرکزی تونس نیز بیکاری در سال 2011م. حدود 18 درصد افزایش داشته که این رقمدر سال 2010م. بالغ بر 13 درصد بوده است.[2] سخنگوی دولت موقت تونس نیز به تازگی بیان کرده است که در سال 2011م. نرخ تورم به 4.4 درصد افزایش یافته که بالاترین نرخ در 5 سال گذشته می‌باشد.[3]

 در این میان درآمدهای بخش گردشگری که از مهم‌ترین منابع درآمد تونس به شمار می‌رود، در سال 2011م. حدود 40 درصد در مقایسه با سال 2010م. کاهش یافت و باعث گردید حدود 22 هزار فرصت شغلی حذف شود. بخش معادن نیز که از دیگر بخش‌های مهم اقتصاد تونس است، شرایط خوبی نداشته، به طوری که تولید فسفات از 8 میلیون تن در سال 2010م. به 3 میلیون تن در سال گذشته کاهش یافت و براساس آمارهای رسمی، خسارت‌ها حدود 3 میلیون دلار در روز برآورد شده است.[4]

 مصر: از سوی دیگر مصر نیز از زمان برکناری «حسنی مبارک» شرایط خوبی نداشته است. نرخ رشد سالانه‌ی 7درصدی سال‌های اخیر مصر به حدود یک درصد در سال ‌رسیده است.[5] در واقع تنها برآیند اقتصادی سرنگونی رژیم حسنی مبارک برای مردم مصر، تا کنون افزایش شدید بهای مواد غذایی و کالاهای مورد نیاز آن‌ها بوده است.[6]

 ذخایر ارزی خارجی مصر نیز در سال 2011م. حدود 40درصد کاهش یافته است. این ذخایر از 36میلیارد دلار در پایان سال 2010م. به 22 میلیارد دلار در سال 2011م. رسید. از زمان آغاز انقلاب، میزان بیکاری از 9 درصد در سال 2010م. به حدود 12 درصد در 3 ماه سوم سال میلادی رسیده است. مؤسسه‌ی رتبه‌بندی استاندارد «اند پور» نیز رتبه‌ی اعتباری مصر را یک درجه‌ی دیگر تنزل داد و این امر باعث بالا رفتن مجدد بهره‌ی استقراض دولتی خواهد شد.[7]

 لیبی: اما وضعیت اقتصادی در لیبی متفاوت از تونس و مصر است، بدین مضمون که با توجه به ذخایر نفت و گاز، این کشور از ثروتمندترین کشورهای آفریقایی است به طوری که دارای تولید ناخالص داخلی 96.1 میلیارد دلار در سال 2010م. بوده است.[8] لیبی با 46میلیارد بشکه نفت درجا دارای بزرگ‌ترین منبع نفت در آفریقا بوده و دوازدهمین صادر کننده‌ی نفت در جهان می‌باشد. در واقع کیفیت بالای نفت لیبی و نزدیکی پایانه‌های نفتی این کشور به دریای مدیترانه و ارزان بودن نفت لیبی در مقایسه با سقف تعیین شده‌ی اوپک نیز از دلایل دیگر اهمیت این مسأله است.[9]

 افزون بر نفت، حجم ذخایر گاز طبیعی لیبی نیز 1500میلیارد مترمکعب برآورد شده است. علی‌رغم این موارد، لیبی نیز با چالش اقتصادی مواجه است؛ در واقع دسترسی به دارایی‌های این کشور که مقادیر زیادی از آن در بانک‌های خارجی از جمله در ایالات متحده قرار دارند، اولین چالش اقتصادی نظام جدید خواهد بود. دارایی‌های لیبی تنها در ایالات متحده ارزشی برابر 37 میلیارد دلار و در آلمان 7.3 میلیارد یورو است. در بریتانیا 12 میلیارد پوند و در هلند نیز 3 میلیارد یورو می‌باشد. نتیجه‌ی این مسأله نیز این جا روشن می‌شود که گرچه دولت آمریکا جزو حامیان شورای انتقالی است، تا کنون تنها 1.5 میلیارد دلار از این 37 میلیارد دلار را آزاد کرده است.[10] در مجموع این کشور نیز علی‌رغم دارایی بسیار، در عمل با مشکلات فراوانی روبه‌روست.

 4- رقابت دولت‌های خارجی در اجرای کمک‌های توسعه‌ای

 با توجه به اهمیت ژئوپلتیک و هم‌چنین اهمیت جهت‌گیری دولت‌های آینده در این سه کشور، هر کدام از قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای با هدف نفوذ اقتصادی و وابسته سازی این کشورها سعی در تقویت روابط اقتصادی به ویژه مسایل مربوط به کمک‌های توسعه‌ای با این کشورها داشته‌اند.

 رییس جمهور موقت تونس اذعان می‌کند که 5 کشور عربی و اتحادیه‌ی اروپا آمادگی خود را برای کمک به اقتصاد تونس اعلام کرده‌اند، هرچند که وی به نام این کشورها اشاره‌ای نکرده است.[11]

 از سوی دیگر در مصر نیز این رقابت ادامه دارد، هیأت عالی سرمایه‌گذاری و مناطق آزاد این کشور در گزارشی اعلام کرد که عربستان سعودی در صدر فهرست کشورهای عربی سرمایه‌گذار در بازار مصر پس از پیروزی انقلاب این کشور است. از زمان پیروزی انقلاب مصر تا کنون حدود 120 شرکت سعودی با سرمایه‌گذاری بالغ بر یک میلیارد و 31 میلیون دلار در مصر فعال شده‌اند. از بین سایر کشورهای عربی پس از عربستان، کشورهای امارات و قطر بیش‌ترین سرمایه‌گذاری را داشته‌اند که البته براساس گزارش این هیأت مصری، سرمایه‌گذاری عربستان در مصر در مقایسه با دیگر کشورها طولانی مدت است.[12]

از سوی دیگر رقابت بر سر نفت لیبی نیز بسیار به چشم می‌خورد. آمریکا که شرایط مالی مناسبی ندارد، از مهم‌ترین کشورهایی است که از همان ابتدا با هدف بهره برداری از این کشور نفت خیز برضد قذافی دست به سلاح برد. در همین راستا ایالات متحده به تازگی بخش بزرگی از مجازات‌های اقتصادی برضد لیبی را که قبل از سرنگونی قذافی رییس دولت پیشین این کشور به مورد اجرا گذاشته بود، لغو نمود.[13]

 در مقابل مقام‌های لیبی نیز با هدف دست‌یابی به دارایی‌های خود در کشورهای دیگر از جمله ایالات متحده از راه دادن امتیازهایی سعی در راضی نمودن این کشورها داشته‌اند. در این راستا «محمود الفطیسی» وزیر صنایع لیبی در دیدار با «جان کرتنز» سفیر آمریکا در این کشور تأکید کرد بازار لیبی آماده‌ی استقبال از شرکت‌های خارجی به ویژه آمریکایی است. وزیر صنایع لیبی در ادامه‌ی دیدار نیز از دولت آمریکا خواست اموال و حساب‌های مالی مسدود لیبی را هر چه زودتر آزاد سازد زیرا لیبی در شرایط فعلی به این پول‌ها نیاز مبرم دارد.[14]

 در کنار آمریکا؛ انگلیس و فرانسه نیز تلاش‌هایی داشته‌اند. «راشا تودی» اعلام نمود که برآوردها حاکی از آن است که انگلیس در چارچوب عملیات نظامی ناتو در لیبی، کم‌تر از 500 میلیون دلار هزینه کرده است و این در حالی است که وزارت تجارت و سرمایه‌گذاری انگلیس اعلام نموده است که ارزش قراردادهای این کشور در بازسازی لیبی در حوزه‌های مختلفی مانند شبکه‌های آبرسانی، برق، زیرساخت‌های بهداشتی و درمان و آموزش طی 10 سال آینده به حدود 300میلیارد دلار خواهد رسید. هم اکنون نیز شرکت‌های نفتی «شل» و «بریتیش پترولیوم» و شرکت مهندسی «مات مک دونالد» انگلیس در بازسازی لیبی فعال هستند.[15]

 از سوی دیگر و به گزارش «فرانس پرس»، شرکت‌های فرانسوی طی ماه‌های گذشته قراردادهایی را با لیبی امضا کرده‌اند که از جمله‌ی آن‌ها قراردادی است که طی آن مقرر شده است، شرکت «ایرفرانس» برای تعمیر هواپیماهای آسیب دیده در زمان درگیری‌های داخلی لیبی به این کشور کمک کند.[16]

 5- جمهوری اسلامی ایران و اهمیت کمک‌های توسعه‌ای

 با توجه به ژئو کالچر، ژئوپلتیک و ژئواکومنیک تونس، مصر و لیبی، تلاش در جهت تقویت روابط اقتصادی و کمک‌های توسعه‌ای در قبال این کشورها علاوه بر مشی خداپسندانه، می‌تواند برای ایران نیز یک فرصت تلقی شود. این مسأله به ویژه در شرایط کنونی که کم کم ساختار دولت جدید در این کشورها در حال شکل گیری بوده و زمینه‌ی ثبات در حال فراهم شدن است، بیش‌تر قابلیت اجرا خواهد داشت. بهداشت، ارتباطات، تأسیسات و صنعت ساختمان سازی و کشاورزی از جمله موارد ممکن در زمینه‌ی کمک‌های توسعه‌ای است که می‌تواند مبنای فعالیت‌های ایران قرار گیرد.

 هم‌چنین، معادن، صنعت دریانوردی، نفت و گردشگری در خصوص برقراری روابط اقتصادی حایز اهمیت می‌باشند. از سوی دیگر این دست روابط، مؤلفه‌ای امنیت ساز در سیاست خارجی و سیاست منطقه‌ای به شمار می‌رود. از یک سو بر اساس نظریه‌ی «کارل دویچ» می‌توان ایجاد یک جامعه‌ی امنیتی «اسلامی» را تسهیل نموده و از سوی دیگر نیز از نفوذ غرب و سایر بدخواهان ایران بکاهد.

 سخن آخر

 مسایل اقتصادی افزون بر این که از فرصت‌های مهم تونس، مصر و لیبی به شمار می‌رود، در زمره‌ی چالش‌های مهم این سه کشور نیز محسوب می‌شود. در این میان طمع ورزی و روابط ناسالم قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای مشکلات را تشدید ساخته است و این در حالی است که هر سه این کشورها علی‌رغم اعتراض برخی گروه‌های مردمی از جمله در تونس، برای ادامه‌ی حیات خود از ارتباط با این دولت‌ها ناگزیرند. بنابراین به نظر می‌رسد این روند در چارچوب شکل‌گیری «وابستگی» تداوم یابد. بدیهی است که این مسأله می‌تواند سیاست خارجی و امنیتی ایران را به چالش بکشد.

 از این جهت به نظر می‌رسد تقویت روابط اقتصادی و کمک‌های توسعه‌ای از سوی ایران می‌تواند این چالش را به فرصت تبدیل نماید. از سوی دیگر این روزها شاهد مواضع خاص اتحادیه‌ی اروپا در قبال ایران هستیم. بر این اساس با توجه به این که سه کشور تونس، مصر و لیبی برای اروپا تا حدودی نقش حیاط خلوت را دارند، تقویت روابط و کمک‌های توسعه‌ای با سه کشور یاد شده دست کم می‌تواند در امتیازگیری از اروپا مؤثر واقع شود.(*)

 پی‌نوشت‌ها:

 1- دیپلماسی عمومی، حسن قشقاوی، نشر وزارت امورخارجه

 2- http://www.mehrnews.com/fa/NewsDetail.aspx?NewsID=1484226

 3-http://fa.alalam.ir/news/277344

 4-http://www.tabnak.ir/fa/news/216375

 5-http://www.hamshahrionline.ir/news-153470.aspx

 6- http://www.dw-world.de/dw/article/0,,15621251,00.html

 7-http://www.hamshahrionline.ir/news-153470.aspx

 8- http://en.wikipedia.org/wiki/Economy_of_Libya

 9- http://www.nioc.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=News

 10- http://adadpay.com/2011/08/29/111-278

11-http://www.mehrnews.com/fa/NewsDetail.aspx?NewsID=1484226

 12- http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13900710001261

 13-http://www.trtpersian.net/trtworld/fa/newsDetail.aspx?HaberKodu=19e041b0-616a-4ce4-88c0-a85980fe6b45

 14-http://www.taghribnews.ir/vdcaywn0.49niy15kk4.txt

 15- http://harimeyas.com/1390/08/.html

 16- http://taghribnews.ir/vdcaywn0.49niy15kk4.html

 * سیدحمید سید تقی‌زاده؛ دانشجوی کارشناسی ارشد روابط بین‏الملل/

منبع :برهان