سکونتگاه‌های غیررسمی بخشی از بافت شهری هستند که بیشتر آنها مهاجران روستایی و تهیدستان شهری را در خود جای داده‌اند و بدون مجوز و خارج از برنامه‌ریزی رسمی و قانونی توسعه شهری و طرح‌های جامع و تفصیلی در درون و خارج از محدوده قانونی شهرها به صورت خودرو به وجود آمده‌اند.

به گفته کارشناسان سکونتگاه‌های غیررسمی بخش‌هایی از شهر است که مورد غفلت واقع شده‌اند و شرایط زندگی و کیفیت مسکن در آنها به شدت پایین است، این سکونتگاه‌ها طیفی از آپارتمان‌های پرتراکم و بدمنظره در مرکز شهر تا سکونتگاه‌های پراکنده غیررسمی و بدون قانون در حاشیه شهرها را شامل می‌شود.

شهر شیراز یکی از کلانشهرهایی است که از معضل حاشیه‌نشینی رنج می‌برد و براساس آمار رسمی اعلام شده جمعیتی که در حاشیه این شهر زندگی می‌کنند معادل جمعیت یک شهر هستند. درحال حاضر این روند کنترل شده اما محمودرضا طالبان، نائب رئیس شورای اسلامی شهر شیراز، به سوالاتی درباره احتمال خطر موج دوم حاشیه‌نشینی به تسنیم پاسخ گفته است.

** چرا در اطراف شیراز و یا دیگر کلانشهرهای کشور حاشیه‌نشینی اتفاق افتاده است؟

طالبان: شهرهای ما توسعه متوازن ندارند و برخی از نقاط شهرمان توسعه پیدا کرده و برخی نقاط به دلیل عدم توسعه متوازن ضعیف مانده است و قیمت زمین و املاک در این نقاط رشدی نداشته و در نتیجه حاشیه‌نشینی شکل گرفته است.

از جمله عواملی که بر عدم توسعه متوازن شهری تاثیرگذارند می‌توان به ساختار فیزیکی محله‌ها، بالا بودن سطح آب، نزدیک بودن به فاضلاب شهری یا عوامل محیطی مانند تنگ بودن معابر شهری اشاره کرد، به عنوان مثال بافت قدیمی شیراز به دلیل تنگ بودن معابر شهری رشد متوازن و متناسب با شهر شیراز نداشته است.

برخی عوامل انسانی نیز بر عدم رشد و توسعه متوازن شهری تاثیر می‌گذارند به عنوان مثال برخی محله‌ها که به پاتوق افراد معتاد و ولگرد، محل فروش مواد مخدر و یا کانون بزه‌های اجتماعی تبدیل شده‌اند از رشد متوازن برخوردار نبودند. 

مشکلاتی مانند خشکسالی، نبود کار، شغل و درآمد مناسب، از رونق افتادن کشاورزی و دامداری در روستاها و غیره سبب مهاجرت افراد از روستاهای استان و حتی از استان‌های همجوار به کلانشهر شیراز می‌شود و اغلب این افراد به دلیل فقر قادر نیستند در محلات توسعه‌یافته شهر ساکن شوند.

با توجه به اینکه قیمت زمین و مسکن و اجاره خانه‌های مسکونی در محله‌های توسعه‌یافته شهر شیراز متناسب با درآمد و نقدینگی این دسته از مهاجران نیست این افراد مجبورند حاشیه شهر را برای اسکان و زندگی انتخاب کنند و حضور این افراد فقیر بر فقیرتر شدن این محله‌ها تاثیر می‌گذارد.

این فقر اقتصادی که در چنین خانوارهایی وجود دارد بخش عمده ساکنان حاشیه شهرهای بزرگ را به سمت و سوی بزه‌های اجتماعی و آسیب‌های ناشی از آن سوق می‌دهد به همین دلیل چنین محله‌هایی روز به‌روز بدفرم‌تر شده و با رشد منفی مواجه می‌شوند.

** براساس قانون، شهرداری‌ها ملزم به ارائه خدمات شهری به تمام محلاتی هستند که در محدوده قانونی شهرها قرار دارند، آیا این محلات در محدوده قانونی شهر قرار دارند و نحوه خدمات دهی به آنان چگونه است؟

طالبان: محله‌هایی که به این صورت شکل می‌گیرند هسته روستایی دارند و در گذر زمان به دلیل مباحثی که بیان شد اراضی پیرامون آنها که بیشتر کشارزوی و خارج از محدوده قانونی شهر شیراز بوده‌ است توسط مالکان آنها و در غفلت مسئولان و متولیان شهر تفکیک شدند و در این تفکیک‌ها نیازمندی‌های شهری و تغییرات کاربری اراضی در نظر گرفته نشده است.

در 6 سال گذشته براساس مصوبه‌ای که در شورای عالی معماری و شهرسازی کشور به تصویب رسید نزدیک به 1800 هکتار از این اراضی و روستاها به محدوده قانونی شهر شیراز اضافه شد و تمام اینها در برگیرنده محلاتی مانند سهل‌آباد، مهدی‌آباد، کوشک میدان، پای‌کُتا، شیخ‌علی چوپان، دِه‌پیاله و شهرک سعدی بود که امروزه به عنوان محله‌های حاشیه‌نشین شناخته‌ می‌شوند.

این محله‌ها در مدت زمان 20 تا 30 سال شکل گرفتند و کار درستی که انجام شده افزودن این یک‌هزار و 800 هکتار به محدوده قانونی شهر شیراز بوده است و با این مصوبه قوانین شهری بر این محله‌ها حاکم شد و اتفاقات خوبی پیرامون اینها افتاد، پس از آن مصوبه، هرگونه تفکیک زمین در این محله‌ها بر اساس نیاز شهر و با در نظر گرفتن نیازمندی‌های شهری انجام می‌شود.

** چرا محله‌های حاشیه‌نشین مانند محله‌هایی که نام بردید از امکانات شهری محرومند؟

طالبان: اگر هر یک از این محله‌های حاشیه‌نشین در اطراف کلانشهر شیراز بررسی شود متوجه خواهید شد که حتی یک قطعه زمین وجود ندارد که بتوان از آن برای ساخت اماکن عمومی به منظور ارائه خدمات شهری استفاده کرد و این محلات عمدتا از وجود مدرسه، زمین ورزشی، معابر مناسب برای تردد خودروهای حمل و نقل عمومی مانند اتوبوس و غیره محروم مانده‌اند زیرا تمام زمین‌های موجود در این محله‌ها به مسکونی تبدیل شده است.

در واقع شهرداری علت نبوده و در حال حاضر معلول این ماجرا است و باید به آن رسیدگی شود، سال‌های گذشته زحمات زیادی برای این محله‌ها کشیده شده تا نیازمندی‌های این مناطق برآورده شود اما حجم و گستردگی کار بسیار زیاد است و عزم و همکاری همگانی تمام نهادها و ارگان‌های مرتبط را می‌طلبد.

** با توجه به اینکه این محله‌ها بدون نظارت مدیریت شهری توسعه خاص خود را داشته‌اند آیا خانه‌های مسکونی و ساختمان‌هایی که در این محلات ساخته شدند برای زندگی مناسبند؟

طالبان: بیشتر خانه‌هایی که در محله‌های حاشیه‌نشین شیراز به صورت غیرقانونی و در اصطلاح عام به صورت شب‌سازی در این محله‌ها ساخته شدند خانه‌های کوچک و غیر استاندارد هستند و مناسب زندگی نیستند و ساکنان آنها از ناچاری چنین اسکانی را انتخاب کرده‌اند.

** صحبت برخی از کارشناسان از خطر موج دوم حاشیه‌نشینی خبر می‌دهد، آیا حاشیه‌نشینی در اطراف کلانشهر شیراز مهار شده است و این خطر تا چه اندازه صحت دارد؟

طالبان: بخش عمده موج اول حاشیه‌نشینی اطراف شیراز که در بازه زمانی 20 تا 25 ساله شکل گرفته است با مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی کشور در محدوده قانونی شهر قرار گرفت و شهرداری و شورای شهر باید برای این مناطق برنامه داشته باشد اما آنچه که اکنون بسیار نگران‌کننده است موج دوم حاشیه‌نشینی در شیراز است.

مدیریت شهری با اقدامات مناسبی در این محله‌ها از جمله ساخت خیابان و کوچه موفق به کنترل این محله‌ها از نظر ساخت و سازهای غیرقانونی و تفکیک اراضی شده است اما بنگاه‌های معاملاتی و مردم ساکن در مناطق حاشیه شهر نیز فعالیت‌های خود را انجام می‌دهند زیرا برداشت درستی از برنامه‌های مجموعه مدیریت شهری ندارند.

با توجه به اینکه هنوز هم تعداد زیادی محله و مناطق مختلف در اطراف شهر شیراز وجود دارد که در محدوده قانونی شهر نیست و روز‌به‌روز بر جمعیت آنها هم از استان فارس و هم از استان‌های همجوار افزوده می‌شود ساخت‌وسازهای غیرقانونی و شب‌سازی‌ها رشد دارد و شهرداری هم توان مضاعفی ندارد که بتواند با این اقدامات غیرقانونی خارج از محدوده شهر مقابله کند.

همانطور که گفته شد بخش عمده این محله‌ها هسته روستایی دارند و متاسفانه دهیاری‌ها و بخشداری‌ها مجوزهایی برای ساخت‌وساز می‌دهند، به جرات می‌توان گفت در روستاهای پیرامون شیراز 2 تا 2.5 برابر محدوده قانونی روستاها، ساخت و ساز انجام گرفته است و این ایرادی است که به مجموعه شهرداری، فرمانداری، بنیاد مسکن، بخشداری، و غیره که متولی هستند وارد است.

موج دوم این حاشیه‌نشینی اطراف کلانشهر شیراز در اطراف همان حاشیه‌هایی که به شهر افزوده شده در حال شکل‌گیری است و می‌طلبد متولیان امر در این رابطه تدابیر لازم را بیندیشند وگرنه در آینده نه چندان دور شیراز دچار بحران بسیار شدیدی خواهد شد.

موج نخست حاشیه‌نشینی‌های شیراز تقریبا کنترل شده است، شهرداری معابری احداث کرده و تفکیک اراضی با نظر شهرداری انجام می‌شود و پروانه ساختمانی را شهرداری صادر می‌کند و خدمات می‌دهد اما نگرانی از موج دوم حاشیه‌نشینی شیراز است که بخش عمده آنها خارج از حریم شهر است.

** قرار بود کمیته‌های ساماندهی حاشیه‌نشینی در شورای اسلامی شهر شیراز شکل بگیرد، این موضوع که در یکی از جلسات مرداد ماه سال گذشته شورا مطرح شد به کجا رسید؟

طالبان: در این زمینه طرحی در حال تهیه است و مشاوران بر روی این موضوع مطالعه می‌کنند و تا دو ماه آینده این طرح نهایی شده و به صحن شورا می‌آید تا بررسی و تصویب شود.

در این طرح تمام سکونتگاه‌های غیر رسمی و حاشیه‌نشین که تمام آنها با هسته روستایی است استخراج می‌شود و برای هر نقطه برنامه‌ریزی‌های خاص خودشان انجام می‌گیرد.

** شهرداری شیراز طرح خانه محله‌ها را برای حاشیه شهرها در نظر گرفت آیا این خانه محلات می‌تواند در کنترل موج دوم حاشیه‌نشینی موثر باشد؟

طالبان: باید موج دوم حاشیه‌نشینی شیراز مهار شود و در این راستا باید طرح توانمندسازی محله‌ها به ویژه محلات حاشیه شهر شیراز که توسط شورا و شهرداری آغاز و خانه محله سهل‌آباد به عنوان پایلوت کشوری ایجاد شد، تقویت شود.

در حال حاضر در 7 محله سهل‌آباد، مهدی‌آباد، کوشک میدان، پای‌کُتا، شیخ‌علی چوپان، دِه‌پیاله و شهرک سعدی طرح توانمندسازی در حال اجرا است و خانه‌های محله فعالیت دارند اما شخصا از پیشرفت کار راضی نیستم.

** هدف از طرح توانمندسازی محلات چه بود؟

طالبان: هدف کلان این طرح تامین و بهسازی زیرساخت‌ها و ارتقای محیط زیست به منظور کاهش گسست کالبدی از پیکره اصلی شهر و رفع تبعیض و خدمات‌رسانی فراگیر به ویژه برای گروه‌های کم‌درآمد آسیب‌پذیر و اجرای بخشی از راهبردهای سند ملی توانمندسازی سکونتگاه‌های غیررسمی مانند بسترسازی برای توانمندسازی اجتماعات این سکونتگاه‌ها و ظرفیت سازی در مدیریت شهری بوده است که در شیراز نتیجه دلخواه محقق نشد.

** چرا خانه محلات نتوانستند آن گونه که باید فعالیت کنند؟

طالبان: روز اول که این موضوع در شیراز مطرح و خانه محلات راه‌اندازی شد تمامی دستگاه‌هایی که در این حوزه وظیفه‌ای بر عهده داشتند اعلام آمادگی کردند اما امروز از همکاری دستگاه‌های دیگری که همواره باید همراه ما می‌بودند، خبری نیست.

تعداد خانه‌های محله افزایش پیدا کرد اما دستگاه‌ها توان پوشش دادن آنها را نداشتند و به دلیل افت کیفیت اجازه افزایش تعداد خانه‌های محله توسط شورا به شهرداری داده نشد زیرا باید کار با کیفیت انجام گیرد.

نقشی که برای خانه‌های محلات در نظر گرفته شده بود نقش محوری در توانمندسازی و توانمندیابی ساکنان محلات در حوزه‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و کالبدی بود اما امروز فعالیت‌های خانه محلات به هیچ وجه مورد نظر ما نیست.

توانمند سازی رویکردی جدید در برنامه‌ریزی برای کاهش فقر اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است و مجموعه اقداماتی را در بر می‌گیرد که منجر به شکوفایی قابلیت‌ها و خلاقیت‌های فردی برای ارتقای وضعیت موجود به وضعیت بهتر شود.