فسا به پارسی میانه پسا، یکی از شهرهای استان فارس و مرکز شهرستان فسا است. فسا سومین شهر بزرگ استان فارس است و با بیش از 120 هزار نفر جمعیت، دومین شهر پرجمعیت نیمه جنوبی و چهارمین شهر پرجمعیت استان به‌شمار می‌رود . قدمت این شهر دست کم به زمان هخامنشیان برمی‌گردد که در آن زمان نام این شهر پسه یا پسا بوده که به فسا تبدیل می‌شود . فسا به شهر گندم معروف است و در منطقه معتدل و  نیمه‌خشک گرم، با دارا بودن پیشینه ای غنی از فرهنگ و تمدن ،  10 دانشگاه ، موقعیت ترانزیتی ویژه ، موقعیت شهری استراتژیک ، جایگاه ویژه آن در تولید و ... این شهر را یکی از شهرهای پویا ، سرزنده و پر رونق استان فارس و کشور تبدیل کرده‌است. 

شهرستان فسا با دارا بودن بیش از 80  عنوان اثر تاریخی ، فرهنگی و معنوی در فهرست آثار ملی نظیر بزرگترین قلعه کوهستانی کشور با عنوان قلعه آشپزخانه ضحاک ، تل ضحاک و محوطه های پیرامون آن ، قلعه ها و تپه های تاریخی ، آتشکده ، مساجد ، حمام ، روستاهای تاریخی و همچنین تاسیسات گردشگری نظیر هتل ها ، اقامتگاه های بومگردی و ...همواره از جایگاه مناسبی برخوردار بوده است .

 سعید زحمت کشان، از فعالان حوزه مدیریت شهری و مطالعات معماری و شهرسازی به اهمیت پژوهش در زمینه شهرهای تاریخی اشاره کرد و نسبت به پیشینه پژوهشی شهر تاریخی فسا که قدمت آن تقریبا به 7000 هزار سال پیش می رسد، بیان کرد: بر اساس مطالعات پژوهشی ، مطالعات باستان شناسی و کاوش های صورت گرفته نسبت به شهر باستانی فسا به طور عام و محوطه باستانی و تل میان آن موسوم به تل ضحاک به طور خاص نیز می توان از افراد و اقداماتی چون ، بازدید و توصیف سر ویلیام اوزلی، برادر سفیر وقت انگلستان در سال 1811 میلادی  ، بازدید و فرضیه  فلاندن و کوست فرانسوی در سال  1840 میلادی، بازدید سر اورل استاین باستان شناس مجاری الاصل انگلیسی در سال 1934 میلادی به عنوان اولین کاوش بر اساس منابع مکتوب و ارائه طرح کامل توپوگرافیک به همراه چندین تصویر ، ثبت عرصه باستانی محوطه و تل ضحاک در فهرست آثار ملی ایران در سال 1935 میلادی ، فریدون توللی از طرف میراث فرهنگی  در سال 1960 میلادی با بیشتر مداخلات و کاوش های صورت گرفته تاکنون و انتقال اشیاء مکشوفه جهت مستند نگاری و مطالعات باستان شناسی و همچنین ارائه چندیدن مقاله پژوهشی، پیر دومیروشیجی فرانسوی در سال 1972 میلادی با کاوش و مطالعات تاریخی، جان هانسمن در سال 1973 میلادی با کاوش و شناسایی اشیاء تاریخی منقول  ، پرونده و پروژه تعیین عرصه و حریم این تل و محوطه باستانی در سال 2012 میلادی توسط اداره کل میراث فرهنگی استان فارس صورت پذیرفت. 

وی از شکوفایی شهر باستانی فسا در دوران مختلف و لزوم بازسازی ذهنی و شبیه سازی نرم افزاری آن تاکید کردند و در این زمینه افزود: ساختار کالبدی و فضایی هر شهر در واقع به نوعی نشان دهنده این است که وضعیت مردم آن شهر به چه صورت بوده است که با بررسی اسناد مکتوب به جای مانده از مورخان و جغرافیانگاران به این نتیجه رهنمون خواهیم شد که فسا دوران باشکوهی را در دوره هخامنشیان و حتی قبل از آن و همچنین در صدر اسلام و در دوران اسلامی که پس از نبرد سهمگین و طولانی مدت مردم فسا با مهاجمین اعراب ، به دلیل مقاومت، مطابق با اهمیت شهری خود  به عنوان یک ولایت مهم از کوره های ایالت فارس در قرون اولیه،  قرن چهارم هجری و همچنین تا دوران ایلخانی ، رونق داشته و تا آن دوران دارای مدنیت بوده که پس از آن ، شهر تاریخی نیز به سمت شمال شهر کهن  نقل مکان نموده و در شهر نوبنیاد آنجا با ساختار جدیدی از معماری و شهرسازی به منصه ظهور رسیده و در آن جا سکنی گزیدند . دقت در این موضوع ، ضرورت این را می رساند که برای شناساندن وضعیت جامعه شهری آن دوران تاریخی ، می توان با بازسازی ذهنی و شبیه سازی نرم افزاری این پیشینه غنی از اعتبار و واقعیت را در قالب یک شناسنامه فرهنگی مردم این دیار متمدن ، معرفی کرد. 

زحمت کشان نسبت به نظام حاکم بر جامعه شهری، از محوریت نظام طبقاتی یا عدالت محوری در شهرهای گذشته بیان کرد:  در علم معماری و شهرسازی و مطالعات در این زمینه به این نتیجه خواهیم رسید که در بستر زمانی و مکانی مختلف ، مفهوم شهر با توجه به نظام حاکم بر اجتماع ، تغییر خواهد کرد. 

نظام طبقاتی در دوران پیش از اسلام و ایدئولوژی اسلامی مبتنی بر عدالت محوری در دوران اسلامی، به صورت کاملا محسوس در کالبد و ساختار شهری ما خود را نمایان ساخته و به در خور زمان و مکان و سایر شرایط تاثیرگذار بر آن ، موجب بروز تغییر و تحولات را ایجاد کرده بود . به عنوان مثال در شهری که پیش از اسلام از سلسله مرانب کهندژ، شارستان و ربض ( مناطق کم اهمیت شهری ) در ساختار شهری خود متاثر بود ، با تغییر شرایط نیز ، به صورت دیگری تعریف شد .در واقع عناصر مذهبی مانند مسجد و عناصر اقتصادی مانند بازار و ... با تغییر در نظام طبقاتی و هنجارهای مربوطه و بسیار موارد دیگر که در اکثریت اجتماع محلی نهادینه شد ، در نهایت منجبر به اهمیت یافتن ربض و جانمایی عناصر مهم شهری در این محدوه ها  شد و خود نیز عامل تشکیل محلات و نظام حاکم بر آن شد . 

وی نسبت به مطالعات جامع پیشینه شکوهمند شهر فسا افزود: بنابراین وقتی ما از شهر باستانی فسا صحبت می کنیم ، بدان معناست که ما با لایحه های متفاوتی از عرصه و حریم های گوناگون نظیر محدوه ها و عناصر مختلف شهری مواجه هستیم و این نیز ، ما را به نوع مداخلات هم از نظر زمانی و هم از نظر مکان مورد جست و جو نسبت به پژوهش ها و کاوش ها ، حساس می کند.

به نوعی بیانگر این موضوع است که ما باید به روش های ساختارمند ، علم ، تخصص و مهارت ، تجارب و از همه مهم تر به یک مرحله قابل قبول از توانمندی در نوع مداخلات برسیم و سپس پیرو آن، اقدامات لازم را انجام بدهیم . این موارد حاوی از این نکته است که روزگاری این شهر به گفته مقدسی از جغرافیانگاران و مورخین دوران اولیه اسلامی چنین می نویسید : مسجد جامع فسا که از آجر است ، در آن جا ربض است . از مسجد جامع شیراز بزرگتر و مانند جامع دارالسلام دارای دو صحن است که با یک سرپوشیده به هم می رسند. 

او مطرح کرد: در بین جغرافیانگارانی که به توصیف سیمای شهر فسا پرداخته اند، تنها اصطخری است که اطلاعاتی، هرچند محدود، از محله ها و ویژگیهای کوچه و خیابان این شهر و همینطور خصوصیات خانه های مردم عادی ارانه میدهد که ایشان نیز چنین آورده است : و خانه های آن شهر از یکدیگر جدا بنا کرده است و شوارع و راهگذارهای مردم فراخ و در بزرگی و طول و عرض مقابل و ممائل شیراز باشد و آب و هوای فسا خوشتر از آب و هوای شیراز است و خانه های فسا نیز فراختر از شیراز میباشد و بنیاد خانه های فسا تمامت از گل است و بیشتر چوب ها که در خانه های ایشان استعمال می کنند از چوب سرو است . 

زحمت کشان از صنعت نساجی به عنوان یک برگ زرین از توانمندی و کارآمدی مردم این دیار در دوران تاریخی هزارساله این شهرستان اشاره کرد و در این زمینه افزود: مورخان مختلفی در دوران مختلف از صنعت نساجی شهرستان فسا سخن به میان آورده اند و این توانمندی را در عرضه محصولات ارزشمند ابریشم ، پارچه ، پشم ، جامه و گلیم و صادرات آن به نقاط مختلف دنیا اشاره داشته اند که البته در این زمینه در یکی از میدان های شهری به نام میدان چه کنم ؟ یا میدان غدیر در قالب نمادهایی بدان پرداخته اند که البته فرآیند طراحی و اجرا آن نیز مورد نقد و به صورت نا تمام است که ضرورت توجه مسئولان و مدیرانی که حس تعلق به این شهر دارند را می رساند.  

وی در پایان به ارائه یک تصویر واقعی و مناسب  نسبت به شهرستان فسا را ضروری دانستند و پیشنهاد داد: امروزه در دنیا از شهرها به عنوان یک موجود زنده و پویا نام می برند که توجه به آن ها از منظر نیازها و خواسته های شهروندان و گردشگران می تواند از جنبه های مختلف تاریخی، اقتصادی، فرهنگی اجتماعی، زیست محیطی و ...بررسی و ارزیابی شود. 

امروزه شهرهای ما با توجه به تکنولوژی ها عصر حاضر و امکانات مختلف در دست بشر، به صورت های مختلف رصد می شود و ارائه طرح و برنامه های مختلفی با ایجاد یک شرایط مناسب برای تکیه بر فرهنگ و تمدن غنی این شهر می تواند علاوه بر ارتقاء کیفیت محیطی به ارائه یک تصویر مناسب از شهرستان فسا منتج شود.