نقش مرجعیت آیت الله سیستانی در مدیریت بحران عراق
گفتمان اسلام سیاسی مردم سالار آیت الله سیستانی گفتمانی توحیدی است که دال برتر آن را «اسلام و رضایت عامه» تشکیل می‌دهد و در مورد تشکیل دولت و اداره امور تاکیدی بر ویژگی‌های شخصیتی نداشته و وظیفه محور است. از این رو با مبانی اعتقادی اکثریت قریب به اتفاق مردم عراق سازگار است.
به گزارش شیرازه،کشور عراق بر اساس توافقات کشورهای پیروز در جنگ جهانی اول و طی قرارداد 1920 سِوِر شکل گرفت. عراق از نظر اجتماعی دارای بافت موزاییکی و متشکل از گروه‌های قومی-فرقه ای متعدد است. ماهیت سه گانه جمعیتی و سیاسی این کشور همواره زمینه‌های بالقوه تنش و جدایی را دربر داشته است. منازعات در عراق همواره به دو شکل قومی (کردی-عربی) و منازعات مذهبی (شیعه- سنی) بوده است.
به همین دلیل عراق از جمله کشورهای منطقه غرب آسیاست که دولت-ملت سازی به معنای واقعی آن شکل نگرفته و وابستگی به هویت‌ها و فرهنگ‌های قومی و محلی از احساس تعلق به واحدهای ملی بیشتر است. علاوه بر این ، عامل درونی- که البته خود حاصل مرز بندی‌های نامتجانس استعماری انگلستان در پس از جنگ جهانی اول بوده است- دخالت و حضور مستقیم عوامل خارجی و این بار از سوی آمریکا فرایند دولت-ملت سازی و وحدت سرزمینی را دچار اختلال کرده است.
از جمعیت 32 میلیونی عراق ،شیعیان 60 تا 65 درصد ، اهل تسنن 32 تا 37 درصد و مسیحیان و سایر ادیان 3 درصد جمعیت این کشور را تشکیل می دهند و از حیث قومیتی، عربها 70 تا 75 درصد ، کردها 15 تا 20 درصد و ترکمن ها ، آشوری ها و غیره نزدیک به 5 درصد جمعیت این کشور را تشکیل می دهند. در سالهای متمادی شیعیان به رغم اینکه تمام لوازم تأسیس منطقه فدرالی و یا حتی استقلال را از نظر جمعیت و سرزمین مرغوب و مناطق نفتی بصره در جنوب حتی بیش از کردها داشته‌اند همواره طرفدار حاکمیت سرزمینی عراق بوده‌اند. البته پشتوانه این خواسته منبعث از نگاه مراجع دینی بوده است.
نقش علمای شیعه به خصوص در سه مقطع تاریخی بسیار با اهمیت است که به بخش سوم آن می‌پردازیم. 1.شکل گیری کشور عراق پس از فروپاشی عثمانی و مبارزه با بریتانیا، 2.حمله آمریکا به عراق پس از حمله صدام به کویت در سال 1991، 3. حمله آمریکا با عراق در مارس 20031.
ظهور مرجعیت آیت الله سیستانی:
آیت الله سیستانی در سال 1349 ه.ق در مشهد متولد شد. در سال 1360 ه.ق آموختن مقدمات علوم حوزوی را در مشهد آغاز و سپس در سال 1368 ه.ق به قم مهاجرت کرد و در محضر آیت الله بروجردی بهره مند شد. آیت الله سیستانی در سال 1371 ه.ق از قم به نجف اشرف مهاجرت کرد و در جلسات دروس آیت الله خویی، شیخ حسین حلی، آیت الله حکیم و آیت الله شاهرودی حاضر شد. در سال 1380 ه.ق تصمیم مراجعت به مشهد گرفت و آیت الله خویی درجه اجتهاد وی را مکتوب کرد. ایشان در سال 1381 ه.ق بار دیگر از وطن به نجف بازگشت و شروع به تدریس نمود.
بعد از وفات آیت الله خویی در سال 1992 بسیاری از مقلدین آیت الله خویی، به توصیه وی عمل کرده و آیت الله سیستانی را به عنوان مرجع تقلید خود انتخاب کردند. جامع نگری آیت الله سیستانی که به دلیل تحصیل ایشان در سه حوزه مشهد، قم و نجف بوده است؛ از عوامل اصلی برجستگی شخصیت علمی ایشان می‌باشد2.
هندسه گفتمانی آیت الله سیستانی:
جایگاه آیت الله سیستانی در جامعه عراق ناشی از سه عامل مشخص است که عبارتند از: جایگاه حوزه علمیه نجف در عراق، به رسمیت شناخته شدن اعلمیت آیت الله سیستانی و موضع گیری مردم سالارانه ایشان در روند تحولات این کشور.
گفتمان اسلام سیاسی مردم سالار آیت الله سیستانی گفتمانی توحیدی است که دال برتر آن را «اسلام و رضایت عامه» تشکیل می‌دهد و در مورد تشکیل دولت و اداره امور تاکیدی بر ویژگی‌های شخصیتی نداشته و وظیفه محور است. از این رو با مبانی اعتقادی اکثریت قریب به اتفاق مردم عراق سازگار است.
در گفتمان آیت الله سیستانی، منابع و ثروت‌های عراق به تمامی اقوام و مذاهب عراقی تعلق دارد و هرگونه مدل سیاسی و اداری باید به نحوی تنظیم شود که منجر به توزیع عادلانه ثروت‌ها شود. از این رو آیت الله سیستانی به وحدت کل عراق اعتقاد راسخ دارند2.
آیت الله سیستانی همواره به دنبال فراهم ساختن زمینه‌های مشارکت تمام مذاهب اسلامی و غیراسلامی و اقوام مختلف عراق بوده‌اند و دیدگاه‌های فرامذهبی و رویکردهای ضدقوم گرایانه ایشان از عواملی بوده است که دشمنان وحدت عراق نتوانسته‌اند از ایشان به عنوان ابزاری برای ایجاد اختلاف در میان مردم عراق بهرهمند شوند. چه بسا دیدگاه‌های ایشان باعث شده است تا نه تنها شیعیان؛ بلکه گروه‌هایی از اهل تسنن، ترکمن‌ها، کردها و مذاهب مسیحی عراق پیرو دیدگاه‌های وحدت گرایانه ایشان شوند1.
دیدگاه های وحدتگرایانه ایشان در حوادث و مواقع حساس تاریخ عراق راهگشای مشکلات بوده است. با سقوط صدام که اقتدار گروه اقلیت اعراب سنی مذهب از بین رفت و زمینه اقدامات انتقام جویی و تلافی جویانه شیعیان فراهم شد؛ آیت الله سیستانی در این زمان حکومت عراق را به حفظ امنیت تمامی مردم عراق صرف نظر از وابستگی‌های نژادی و مذهبی و فکری مکلف کرد. و یا زمانی که تروریست‌ها به حرم امامین عسگریین(ع) حمله کردند و این موضوع احساسات میلیون‌ها شیعه را برانگیخت، آیت الله سیستانی به رغم همه فشارها همچنان بر اصول تفاهم و ایجاد عراقی واحد و مستقل تاکید نمودند و از شیعیان خواستند اقدامی تلافی جویانه علیه گروه‌های تروریستی که خود را منافقانه از اهل سنت معرفی می‌کردند؛ نداشته باشند3.
حکم و فتوای ایشان در باب حفظ وحدت اینگونه است که: لعن کردن به خلفای سه گانه و اهانت به مقدسات مذهبی دیگران و یا هر نوع رفتار و گفتار دیگری که سبب ایجاد تفرقه و آدم کشی میان مسلمانان می‌گردد، حرام است و از این نوع اهانت به مقدسات دیگران باید خودداری شود.
ایشان در پیام خود به همایش علمای سنی وشیعه در شهر نجف در باب وحدت مسلمانان چنین بیان میکنند:
"بنده بارها گفته و باز هم میگویم که نگویید سنیها برادرانمان هستند؛ بلکه آنها نفس و جان ما هستند"
حفظ وحدت؛ راهکار مبارزه با اجنبی
مرجعیت دینی تشیع در طول بیش از یک قرن گذشته تاریخ سیاسی عراق همواره پیشتاز مبارزه با استعمار بریتانیا و سپس ایالات متحده بوده است.
به اعتقاد آیت الله سیستانی وحدت داخلی عراق و وحدت جهان اسلام چاره مبارزه با دشمنان اسلام و مسلمین است. شیوه مبارزه ایشان در مقابله با دشمنان خارجی و اجنبی‌ها مبتنی بر حفظ وحدت ملی، حمایت از هویت دولت و ثبات حکومت و پرهیز از تک‌روی و اقدامات خودسرانه است.
به عنوان مثال؛ در سال 2004 پس از سه هفته درگیری شدید بین شبه نظامیان سپاه مهدی و نیروهای آمریکایی و عراقی در نجف، آیت الله سیستانی به میانجی گری و آتش بس با مقتدا صدر پرداخت1. ایشان با انتشار بیانیه‌ای اعلام کردند که پلیس و نیروهای قبیله‌ای باید عهده دار تأمین امنیت جامعه باشند و دیگر نیروهای درگیر باید از این شهر خارج شوند.
به عقیده ایشان «کشور عراق باید به دست ملت عراق و بهترین فرزندان عراق اداره شود و غیر عراقی حق دخالت در سرنوشت عراق را ندارد و مردم عراق نباید تحت تسلط اجنبی فعالیت کنند»3.
نگرش آیت الله سیستانی نسبت به فرایند دولت-ملت سازی:
دیدگاه‌ها و مواضع آیت الله سیستانی در فرایند دولت-ملتسازی و شکل گیری نظام سیاسی نوین عراق نشان داده است که ایشان رسالتی سیاسی برای اسلام قائل است. البته منش و استراتژی آیت الله سیستانی همواره اعلام نظر نسبت به مباحث کلان کشور عراق بوده و ایشان همواره از ورود به مسائل جزیی دوری جسته‌اند.
انتخابات آزاد و فراگیر و استقرار یک حاکمیت ملی متکی به آراء مردم شعاری بود که آیت الله سیستانی مطرح و به عنوان آلترناتیو سیستم بعث با استقبال گسترده مردم مواجه شد1.
تاکید بر شرکت مردم در همه پرسی قانون اساسی و تاکید بر مشارکت شهروندان عراقی در اولین و دومین انتخابات مجلس این کشور و تشکیل دولت مهمترین محورهای مردم سالاری را در اندیشه آیت الله سیدعلی سیستانی نشان می‌دهد3.
آیت الله سیستانی از همان ابتدای اشغال عراق خواهان برگزاری انتخابات آزاد و سراسری شدند و از این لحاظ اشغالگران آمریکایی را تحت فشار قرار دادند. این در حالی بود که پل برمر حاکم آمریکایی عراق ابتدا با بهانه نبود شرایط مساعد مخالف برگزاری انتخابات بود. اما بعد از فتوای آیت الله سیستانی، او پیگیر برگزاری انتخابات به شکل غیرمستقیم و با تشکیل فراکسیون‌های قومی، مذهبی، ملی و محلی مورد تأیید آمریکا شد و انتخاب نویسندگان قانون اساسی عراق را بر عهده همین فراکسیون‌ها گذاشت.
البته تاکید آیت الله سیستانی در این دوران بر «مکانیزم انتخابات سراسری بر اساس لیست باز» بود و از نگاه ایشان سیستم انتخاباتی باید توانایی تجلی اراده‌های مختلف را به همراه آورد.
ایشان در آستانه اولین انتخابات آزاد در این کشور در سال 2004، برای اینکه تمام اقوام و طوایف عراق سهمی در سیاست این کشور داشته باشند، با صدور فتوایی شرکت در انتخابات را واجب دانستند و از مردم عراق خواستند در تحقق آن به بهترین وجه مشارکت کنند.
آیت الله سیستانی در خصوص قانون اساسی اعلام کردند؛ تنها افرادی شایسته تنظیم قانون اساسی جدید عراق هستند که به طور مستقیم توسط مردم عراق انتخاب شده باشند. سپس قانون اساسی باید توسط آنها تنظیم شود و نهایتا به همه پرسی گذاشته و به تأیید مردم عراق برسد.
تسلط علمی آیت الله سیستانی در تدوین قانون اساسی کشور عراق و مطالعات تطبیقی ایشان در مورد قوانین اساسی سایر کشورها و استفاده از تجربیات آنها؛ از جمله تلاش‌های ماندگار ایشان در تدوین قانون اساسی و به خصوص گنجاندن اسلام به عنوان دین رسمی کشور و منبع تدوین قوانین این کشور بوده است1.
مجاهدتی که منجر به ناکامی آمریکا در 26 ژوئن 2003 در مورد تعیین کمیته‌ای برای تدوین قانون اساسی شد. در واقع اقدامات آمریکا فاقد مشروعیت لازم تلقی شد و مقامات آمریکایی نتوانستند مدل لیبرال دموکراسی مورد نظر خود را در قالب «قانون اساسی نوین عراق» بر این کشور تحمیل کنند و در نهایت مجبور به پذیرش اسلام سیاسی مردم سالار در این زمینه شدند2.
حشدالشعبی؛ منجی سرزمین عراق:
با ظهور بی ثباتی در عراق و شکل گیری گروه تروریستی داعش، خشونت و رعب و وحشت موجب تسلط این گروه تروریستی بر بخش‌های زیادی از خاک عراق شد.بسیج مردمی (الحشد الشعبی)که متشکل از گروه‌های مختلف عراقی است،در پی فتوای جهاد آیت الله سیستانی و همزمان با سقوط شهر موصل در 10 ژوئن 2014 تشکیل شد. پارلمان عراق 26 نوامبر 2016 با اکثریت آراء «الحشد الشعبی» را بخشی رسمی از نیروهای مسلح عراق اعلام کرد. حشد الشعبی که به بسیج عراق معروف است متشکل از حدود چهل گروه و جریان سیاسی ـ نظامی است. ساختار و بدنه حشد الشعبی را شیعیان عراق تشکیل می‌دهند، اما برخی عشایر سنی عراق از استان صلاح‌الدین، نینوا، انبار و نیز زیدی‌ها و مسیحیان عراقی نیز به آن ملحق شده اند. هدف از تشکیل این ائتلاف مبارزه با داعش، دفاع از تمامیت ارضی عراق و ترمیم نقاط ضعف حاکمیت ذکر شده است.
اهمیت نقش آیت الله سیستانی در فتوای تشکیل حشدالشعبی از دو لحاظ قابل توجه است. اول؛ نفوذ اجتماعی و سیاسی و همچنین فهم عالمانه و عمیق ایشان در فتوای تشکیل ساختار این گروه مردمی و دوم؛ ارائه محتوای معنوی طُرُق جنگیدن در میدان نبرد و آموزه‌های اسلامی جهاد است.
ایشان همزمان با اوج گیری درگیری‌ها در عراق بین ارتش و نیروهای مردمی از یک سو و تروریست‌های داعش از سوی دیگر، طی فرمانی به رزمندگان عراقی، توصیه‌های لازم برای تحقق جهاد واقعی را در قالب 20 فرمان صادر کردند و از آنان خواستندکه در نبرد با داعش از حدود دستورات دین تجاوز نکنند.
هنگامی که به مقایسه توصیه‌های آیت الله سیستانی و فتاوی سرکردگان گروه‌های تکفیری می‌پردازیم؛ حقانیت و چهره واقعی اسلام خود را بیش از پیش نمایان می‌سازد.
در فرامین آیت الله سیستانی که برگرفته از احادیث و آیات قرآن است؛ مُثله کردن و جسارت به اجساد، کشتن پیران فرتوت و کودکان و زنان، قطع درختان، تعرض به خانه‌هاو منازل، تعرض به غیرمسلمانان حرام اعلام شده است. طبق فرمان ششم؛ هرکس شهادتین بگوید مسلمان است و خون و مال او محترم است حتی اگر گمراه و بدعت گذار باشد.
این در حالی است که ابوعبدالله مهاجر تئوریسین مهم گروه‌های تروریستی در کتاب "مسائل من فقه الجهاد"خود معروف به فقه الدماء (فقه خون) که شامل 574 صفحه و 20 فصل تماماً مربوط به جهاد است؛ کل جغرافیای دارلکفر را دارالحرب می‌داند. یعنی هرکسی که کافر است در موقعیت جنگ است و می‌توان او را ترور کرد. خواه نظامی باشد خواه غیر نظامی. اثرات آموزه‌های مهاجر و امثال او را می‌توان در انتشار سفاکانه فیلم‌های مُثله کردن و تعرض به اجساد شهدا و بسیاری از انواع جنایتهای دیگر مشاهده کرد4.
رفراندوم کردستان عراق و مواضع آیت الله سیستانی:
برگزاری رفراندوم کردستان عراق توسط مسعود بارزانی از جمله خبرهای مهم و چالش برانگیز این روزهای منطقه غرب آسیا بوده است.
رویکرد جمهوری اسلامی ایران مخالفت اساسی با برگزاری رفراندوم و اصل تشکیل دولت مستقل کردستان عراق بوده است. در این دیدگاه، اگر چه دلیل مخالفت کشورهای اروپایی و آمریکا با تشکیل دولت مستقل کردستان در مقطع زمانی فعلی به دلیل مناسب نبودن اوضاع کنونی عراق و عدم تشکیل پارلمان و همچنین تعیین رئیس جدید اقلیم است؛ اما ایران اساساً در هیچ شرایطی پذیرای استقلال کردستان عراق نیست و در عوض معتقد به امتداد روابط نظامی، اقتصادی و سیاسی خود با مسئولان اقلیم کردستان از یک سو و از سوی دیگر، پیگیری کمک به دولت عراق برای مشارکت بیشتر کردها در دولت قانونی این کشور می‌باشد. مشارکتی که موجب کاهش تنش میان شیعیان، اهل تسنن و کردها و نهایتاً تقویت یکپارچگی کشور عراق می‌شود5.
از آنجایی که از همان ابتدا آیت الله سیستانی تلاش کردند تا قانونی در این کشور به تصویب برسد که خواست و منافع همگان از هر طایفه و قومیت و مذهبی را به طور عادلانه فراهم سازد؛ ایشان در مورد برگزاری رفراندوم اخیر کردستان نیز؛ حل مشکلات را در رجوع به مقتضیات قانون اساسی کشور عراق می‌دانند.
ایشان از گذشته و حتی در ابتدای مطرح شدن نظام فدرالی و مطرح شدن دیدگاه‌هایی درباره طرح خودمختاری کردها در عراق فرموده بودند:
"اصل نظام فدرالی و نوع مناسب آن برای جامعه عراق باید توسط نمایندگان مردم عراق در هیئت تدوین قانون اساسی مشخص شود؛ اما تاکید می‌شود که نمایندگان عزیز کُرد در شورای تدوین قانون اساسی با سایر برادرانشان به گونه‌ای به توافق برسند که در آن وحدت عراق حفظ شود؛ همان گونه که حقوق تمام اقوام و گرایش‌های موجود در این کشور باید مورد توجه قرار گیرد"
آیت الله سیستانی در آخرین موضع گیری خود که توسط نماینده ایشان در کربلا بیان شد؛ مجددا نسبت به هرگونه جدایی و تقسیم عراق و شکستن تمامیت ارضی و وحدت ملی عراق هشدار داده و خواستار حفظ یکپارچگی و وحدت ملت عراق و پرهیز از طائفه گرایی و نژادپرستی و تحقق برابری بین همه عراقی‌ها شده‌اند.
شیخ احمد صافی در خطبه‌های نماز جمعه ضمن برحذر داشتن کُردهای عراق از برداشتن گام‌های یکجانبه به سوی تجزیه و جدایی و تلاش برای تحمیل آن به عنوان واقعیتی جدید، آنان را به حل مشکل از طریق قانون اساسی دعوت کرد و هشدار داد که ممکن است اقدام آنان با واکنش‌های داخلی و خارجی تبعات ناگواری داشته باشد که برای مردم کُرد خطرناک‌تر باشد.
سران سیاسی کردستان عراق نیز با علمِ به نفوذ و موقعیت ویژه آیت الله سیستانی بر مردم عراق و به ویژه نیروهای حشد الشعبی؛ ضمن بیانیه‌ای اعلام کردند: «این طرح را گامی مهم در حفظ اصول برشمرده‌اند و آن را آغازی برای حمایت از صلح و امنیت اجتماعی و اجتناب از خشونت و تهدید دانسته‌اند»
منبع: فارس
نظرات بینندگان
