لبنان با جمعیتی حدود 5 میلیون نفر و با مساحتی اندک در غرب آسیا و در کنار سواحل مدیترانه واقع شده است. از این کشور به عنوان عروس خاورمیانه نام برده می شود.

برآورد تحولات تاریخی لبنان از زمان استقلال این کشور از فرانسه نشان می دهد که شیعیان این کشور دهه ها و با وجود داشتن اقلیتی کثیر در پایین ترین سطوح این جامعه زیست می نموده و عملا بسانی شهروندانی درجه چندم محسوب می شدند، با این حال می توان مناطق جنوبی این کشور را اولین مکانی دانست که در آن هسته های مقاومت اسلامی بر علیه رژیم صهیونیستی در آن سامان داده شد، هسته هایی که با رهبری امام موسی صدر و تحت عنوان حرکت محرومین ( امل ) پا گرفت و توانست در اندک زمانی ضمن ارتقای جایگاه شیعیان در این کشور، سبکی جدیدی از مقاومت بر علیه صهیونیست ها را ایجاد نماید.

نام امل از ابتدای کلمات نام عربی أفواج المقاومة اللبنانیة ( لشکرهای ایستادگی لبنانی) تشکیل شده است. خود واژه ی امل نیز در عربی به معنی امید است.

سید موسی صدر بنیانگذار و پدر معنوی جنبش اسلامی امل.

به واقع ریشه های شکل گیری سازمان حزب الله در لبنان را می توان علاوه بر حمایت های معنوی جمهوری اسلامی در جنبش اسلامی امل جستجو نمود. از این رو و با توجه به سالگرد اعلام عمومی تاسیس این جنبش بر آن شدیم به چگونه شکل گیری این جنبش و رهبران آن اشاره نماییم.

امام موسی صدر بنیان گذار سازمان

سید موسی صدر معروف به امام موسی صدر در سال 1307 در یک خانواده مذهبی در محله چهارمردان قم به دنیا آمد. خاندان صدر از بزرگترین خانواده‌های شیعی در در دو سده اخیرند که در ایران، عراق و لبنان، زیسته‌اند. پدر او سید صدرالدین صدر از مراجع بزرگ زمان خویش و جانشین مرحوم عبدالکریم حائری بنیان گذار حوزه علمیه قم بود. وی دروس دینی خود را نزد اساتید بزرگ حوزه در قم تکمیل نمود. از آیات عظام مکارم شیرازی، محمد حسین بهشتی، موسوی اردبیلی و... به عنوان دوستان حوزوی وی نام برده می شود.

از لبنان به عنوان کشور هزار فرقه نام برده میشود. تصویر فوق نمایی از محل سکونت فرق مختلف لبنانی اعم از شیعیان، دروزها، کاتولیک ها، مارونی ها، سنی ها، ارمنی ها و... را نشان می دهد.

امام موسی صدر برای ادامه تحصیل راهی نجف شده و دروس خود را نزد آیاتی هم چون خویی گذراند. ایشان در نجف با حضرت آیت الله خمینی آشنا شده و روابط مستحکمی برقرار می نمایند. سید محمد علی موحد ابطحی از دوستان نزدیک وی نقل می کند که زمانی از امام خمینی (ره) می‌پرسد در صورت پیروزی انقلاب در ایران چه کسی را رئیس حکومت می‌کنید؟امام خمینی پاسخ می‌دهد: رفیق خودت آقا موسی.

نقل است که امام خمینی در نجف فرموده اند که در صورت موفقیت انقلاب ایران، امام موسی صدر شایسته حکومت کردن در آن نظام است.

سید موسی صدر سال 1338 و بنابر وصیت سید عبدالحسین شرف الدین رهبر متوفی شیعیان لبنان و به توصیه شماری از مرجع هم چون سید محسن حکیم، وطن خویش را ترک نموده و عازم لبنان می شود. اصلاح امور فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جامعه شیعیان لبنان از یک سو، و استفاده از ظرفیت های منحصر به‌ فرد لبنان جهت نمایاندن چهره واقعی شیعیان به جهانیان از سوی دیگر، اهداف اصلی این سفر را تشکیل می‌داد. امام صدر برای نیل به این اهداف، و با توجه به جغرافیای اجتماعی و سیاسی لبنان در منطقه و جهان، از همان بدو ورود فعالیت های خود را در سه حوزه موازی سازماندهی نمود.

امام صدر در نوجوانی. خاندان صدر از پرنفوذترین خاندان های تشیع در ایران، عراق و لبنان است.

امام موسی صدر با آگاهی‌ از  پیشینه‌ لبنان و موقعیت اسفناک شیعیان این کشور  و با تلاش‌ برای‌ زدودن‌ این‌ غبار و زنگار چند صدساله‌ پس‌ از ورود به‌ لبنان، شهر صور را برای‌ فعالیت‌ برمی‌گزیند. وی‌ با توجه‌ به‌ ویژگی‌های‌ جغرافیایی، تاریخی، فرهنگی‌ و سیاسی‌ لبنان‌ و منطقه‌ اقداماتی‌ را برای‌ بهبود اوضاع‌ شیعیان‌ آغاز می‌کند. در این‌ راه‌ پر از رنج‌ و سختی‌ لحظه‌ای‌ آرام‌ ننشست، تا به‌ اهداف‌ خود رسید.

در برهه فوق شیعیان لبنان هم زمان از دو سو دائما مورد تهاجم واقع شده اند. از یک سو و با توجه به موقعیت ضعیف شان از سوی مسیحی ها و عرب های سنی مورد هجوم واقع شدند و از سوی دیگر و به جهت تنش های میان اعراب و اسرائیل و حضور کثیر فلسطینی ها در این کشور، دائما از سوی اسرائیل مورد تهاجم قرار می گرفتند.

سید عبدالحسین شرف الدین رهبر شیعیان لبنان در وصیتش از امام موسی صدر می خواهد که به لبنان آمده و رهبری شیعیان را بر عهده گیرد.

امام موسی صدر در تلاش برای احیای موقعیت شیعیان در لبنان خدمات متعددی از قبیل تاسیس موسسه صنعتی جبل عامل، جمعیت خیریه احسان و نیکوکاری، ایجاد مراکز درمانی و آموزشی، مجلس اعلای شیعیان لبنان و در نهایت جنبش محرومین ( امل ) را در لبنان بنیان نهادند. ایشان به تشکیل کار سازمانی جهت ارتقای وضعیت شیعیان لبنان ایمان داشته و چنین می فرمایند: « در این‌ دنیای‌ سازمانی، اگر ما بخواهیم‌ تک‌ روی‌ کنیم‌ به‌ نظر من‌ نهایت‌ سادگی‌ است. ما اگر امروز عمل‌ دسته‌ جمعی‌ نداشته‌ باشیم‌ کلاهمان‌ پس‌ معرکه‌ است‌ که‌ هست. برای‌ اینکه‌ همه‌ چیز منظم‌ و تشکیلاتی‌ و سازمانی‌ است.»

پیش از ورود سید موسی صدر به لبنان، شیعیان این کشور در وضعیت بسیار اسفناکی به سر می برند تا جایی که از حقوق اولیه خویش محروم بودند. امام صدر حین بازدید از  اردوگاه سازمان نظامی تازه تاسیس امل.

اگرچه تاسیس سازمان امل را ابتدای سال 1974 می دانند اما امام موسی صدر رسما در هفتم ژوئیه 1975 از وجود چنین سازمان پرده بر می دارد.

جنبشی برای مبارزه با استبداد و استعمار

امام‌ موسی صدر در تببین خطوط فکری حرکت محرومین می فرمایند: « حرکت‌ المحرومین‌ از ایمان‌ به‌ خدا و انسان‌ و آزادی‌ و کرامت‌ انسانی‌ سرچشمه‌ گرفته‌ است‌ و هر گونه‌ ستم‌ اجتماعی‌ و نظام‌ سیاسی‌ طایفی‌ را برطرف‌ نموده‌ و با استبداد و فئودالیسم‌ و سلطه‌ و تفرقه‌ به‌ مبارزه‌ برخاسته‌ است. حرکت‌ المحرومین‌ حرکتی‌ است‌ مردمی‌ که‌ برای‌ سیادت‌ و عظمت‌ وطن‌ و سلامت‌ کشور تلاش‌ و با استعمار و تجاوزات‌ و مطامعی‌ که‌ متوجه‌ لبنان‌ است، مبارزه‌ می‌کند.»

نمایی از پرچم سازمان امل.

فقدان کارایی ارتش و میلیشای موجود در لبنان و ستم های مکرر به شیعیان امام صدر را به سوی تشکیل ساختاری نظامی در حرکت محرومین سوق داد. ایشان در این باره می گویند: «دفاع‌ از وطن‌ تنها از وظایف‌ و مسئولیت‌های‌ دولت‌ نیست، بلکه‌ همه ی‌ افراد وظیفه‌ دارند از کشور، سرزمین‌ و خانه‌ خویش‌ دفاع‌ کنند و اگر حکومت، مسئولیت‌ دفاع‌ از مملکت‌ را انجام‌ نداد، ضرورت‌ دفاع‌ از گردن‌ ملت‌ ساقط‌ نخواهد شد.» (1) از همین‌ رو آموزش‌ نظامی‌ به‌ جوانان‌ آغاز شد. نخستین‌ گروه، هفتاد نفر از دانش‌ آموختگان‌ مدرسه صنعتی‌ جبل‌ عامل‌ بودند. این‌ آموزش‌ها زیر نظر سازمان‌ فلسطینی‌ فتح و در عین‌ البنیه‌ به‌ صورت‌ پنهانی‌ بود. این‌ آموزش‌ها به‌ مدت‌ هفت‌ ماه‌ مخفیانه‌ ادامه‌ داشت، تا این که‌ در یکی‌ از روزهای‌ به‌ هنگام‌ آموزش‌ ناگهان‌ مینی‌ در دست‌ یکی‌ از مربیان‌ منفجر شد. در این‌ حادثة‌ دلخراش‌ 27 نفر از اعضای‌ سازمان‌ شهید شدند. در پی‌ این‌ انفجار امام‌ صدر در یک‌ کنفرانس‌ مطبوعاتی‌ تولد سازمان‌ نظامی‌ امل‌ را اعلام‌ کرد.

امام صدر پس از ارتقای موقعیت فرهنگی و اجتماعی شیعیان جنوب لبنان بر ضرورت سازمانی نظامی برای مقابله با اسرائیل و استبداد داخلی تاکید نمودند. تصویر فوق نمایی از آموزش نظامی نیروهای امل را نشان می دهد.

این حادثه در میان یاران و اطرافیان امام بازتاب تکان‌دهنده‌ای داشت و ایشان را به موضع‌گیری در قبال آثار و ابعاد انفجار واداشت. تا پیش از این حادثه، امام تصمیم داشت اعلام خبر تشکیل افواج مقاومت لبنان (امل) را به تاخیر اندازد. ولی پس از انفجار، ساعت‌ها درباره چگونگی مواجهه با این حادثه اندیشید و نهایتا تصمیم به اعلان عمومی سازمان گرفت و این خبر در بیانیه ی مطبوعاتی مورخ ۱۹۷۵/۷/۶ منتشر شد. در بخشی از آن بیانیه چنین آمده بود: «در بحبوحه حوادث دردناک و رنج آور، و با افتخار و سربلندی بدین‌وسیله خبر شهادت جمعی از جوانان نخبه لبنانی را به اطلاع عموم هم‌وطنان، به‌ویژه اهالی مبارز و پایدار جنوب می‌رسانم. آن گل‌های سرخ فداکاری و جوانمردی پیشتازان أفواج مقاومت لبنان (أمل) بودند که ندای وطنِ زخم‌خورده از تجاوزات مستمر اسرائیل را با جان و دل لبیک گفتند. هدف آن جوانانِ سربلند این بود که ثابت کنند میهن‌دوستی شعار یا ابزار سودجویی و منفعت‌طلبی یا کالایی برای مبادله و سوداگری نیست. آنان رفتند تا ثابت کنند که محل به کارگیریِ سلاح جنوب است. نه بیروت و حومۀ آن، آنان با پیکار خاموش و بی‌سروصدای خود راه فداکاری و ایثار ملی را بازگشودند و روند امور را به مسیر صحیح آن بازگرداندند، آنان بر این نکته تاکید کردند که سلاح‌ها باید به سوی دشمن نشانه رود و تنها راه رهایی از فتنه داخلی و جنگ فرقه‌ای آن است که افراد مسلح عازم جنوب شوند و سنگر‌ها و گشت‌های نظامی و سلاح‌های سبک و سنگین در مرز‌ها مستقر شود.»

امام موسی صدر در سال 1975 و در بیانیه ای مبادرت به اعلان عمومی سازمان نظامی امل نمود. امام صدر از تمامی فرق لبنان می خواهد که برای یاری رساندن به وطن به این سازمان بپیوندند.

در ادامه بیانیه آمده است که بدین‌وسیله، از جوانان لبنانیِ همه مناطق و همه مذاهب، به‌ویژه محرومان، می‌خواهم که به أفواج مقاومت لبنان بپیوندند، به افراد آموزش‌دیده شرافتمند و دیگران برای فراگیری فنون نظامی و یاری وطن در هنگام ضرورت. اینک، وقت آن فرا رسیده است که ولادت این جنبش ملی و شرافتمند را اعلام کنیم. حرکتی که اعضای آن آمادگی دارند تا همه‌چیز خود را در راه پاسداری از کرامت میهن و جلوگیری از تجاوزات بی‌محابای دشمن تقدیم کنند. آنان مایل بودند اعلام تشکیل این جنبش به تأخیر افتد تا با رسیدن به رشد و بالندگی، توان خود را در عمل آشکار کنند، ولی حادثه دردناکی که به وقوع پیوست و اضطراب و نگرانی‌هایی که در پی آن در افکار عمومی پدید آمد، آنان را بر آن داشت که از من بخواهند تا واقعیات را به‌طور کامل برای شهروندان بازگو کنم.( 2)

شیعیان با وجود آن که بزرگترین اقلیت لبنان محسوب می شدند از کمترین حقوق سیاسی و مدنی برخوردار بودند.

نقش حیاتی چمران در تاسیس امل

شهید مصطفی چمران را می توان یکی از بزرگترین مبارزان و پیشتازان را مقاومت دانست. شخصیتی که علاوه بر وجهه علمی بسیار بالا هرگز از مبارزه دست نکشیده و نهایتا در این راه به شهادت رسید. مصطفی چمران سابقه سال ها مجاهدت در اقصی نقاط جهان اسلام را در کارنامه خود دارد.

امام صدر و فرزندانش به ترتیب از راست: حمید، حورا و صدرالدین.

چمران که به واسطه شاگرد اولی اش در دانشگاه تهران برای ادامه تحصیل به آمریکا رفته بود، پس از اتمام تحصیلاتش و با وجود پیشنهادهای وسوسه انگیز، جهت آغاز مجاهدت به همراه شماری از مبارزین اسلام گرا عازم مصر شد. وی در مصر به تأسیس اولین پایگاه آموزش جنگ‌های مسلحانه پرداخت. او به مدت دو سال، در زمان جمال عبدالناصر ، سخت‌ترین دوره‌های پارتیزانی را آموخت و به عنوان بهترین شاگرد این دوره شناخته شد.

مصطفی چمران در جوانی. وی علی رغم پیشنهاد های مکرر و وسوسه انگیز آمریکایی ها جهت همکاری علمی با آن ها، حاضر به پذیرش آن نشده و برای جهاد عازم مصر می شود.

«عادل عون» (ابویاسر) از مبارزین قدیمی لبنانی که از دوستان چمران در مصر و همرزمش در لبنان بوده است می‌گوید: از چمران در مورد علت ترک آمریکا و آمدنشان به مصر پرسیدم که گفتند: «به این دلیل که نمی‌خواستند در پیشرفت صنایع نظامی آمریکا شرکت کنند و برای کمک به برادران مسلمان در این دوره نظامی شرکت کرده‌اند.» برای من عجیب بود، گویا ایشان جزو پنج متفکر مسلمانی بودند که در پروژه گسترش و پیشرفت سلاح‌های آمریکایی باید شرکت می‌کردند. می‌گفت من از آتش فرار کرده‌ام، گویا ایشان از مرکز علمی که در آن بودند ۲ سال مرخصی گرفته بودند تا به گروه‌های مبارز بپیوندند.

مصطفی چمران در جنوب لبنان در کنار یکی از مجاهدین امل. وی دلیل ترک آمریکا را عدم مشارکتش در صنایع نظامی آمریکا عنوان کرده است.

شهید چمران در سال 1350 و با دعوت امام موسی صدر جهت اداره امور شیعیان عازم لبنان می شود. چمران در لبنان، در کنار امام موسی صدر، به فعالیت‌های فرهنگی و چریکی می‌پردازد و مدیریت مدرسه صنعتی جبل عامل را به عهده می‌گیرد. محمد نصرالله عضو هیئت رئیسه جنبش اَمل درباره حضور مصطفی چمران در لبنان می‌گوید: «مصطفی چمران بر حسب خواست امام موسی صدر از مصر به لبنان آمد. همسر ایشان به همراه سه پسر و یک دختر نیز به لبنان آمدند. اما به دلیل عدم وجود مدرسه برای آنان خانواده چمران نتوانست در لبنان زندگی کند. او از همسرش جدا شد و خانواده‌اش را رها کرد تا با خانواده فقرا زندگی کند. خودش می‌گفت من خاک کفش‌های فقرا هستم. چمران در دل شیعیان لبنان جاودان است. امام موسی صدر وصیت کرد که همواره حرف مصطفی چمران اجرا شود.»(3)

چمران برای جهاد و احیای فرهنگی شیعیان عازم لبنان شده و در این راه حتی خانواده خود را نیز از دست می دهد.

مصطفی چمران در لبنان نیز به مانند مصر مبادرت به تاسیس گروه های نظامی با اهداف متعدد نمود. وی با گردآوری شیعیان محروم لبنان تحت جنبش محرومین در پی احقاق حقوق آن ها برآمد، ضمنا مقابله با اسرائیل، همکاری با گروه های شبه نظامی فلسطینی و آموزش ایرانیان جهت رویارویی با نظام شاهنشاهی از دیگر اهداف این چریک خستگی ناپذیر بود. از همین روست که شاهدیم با ورود چمران به لبنان و تاسیس جنبش امل ساواک مدام اظهار نگرانی می کند.

چریک خستگی ناپذیر علاوه بر مبارزه مبادرت به سرپرستی بچه های یتیم جنوب لبنان و مشارکت در امور رفاهی آن ها می نمود. چمران در کنار کودکان یتیم شیعه لبنانی.

در یکی از گزارش های ساواک و در رابطه با نگرانی از فعالیت های چمران چنین آمده است:

گزارش خبر (خیلی فوری)

از: قزل آلا (۱۱۲)

به: بامداد (۳۳۴)

موسی صدر یک گروه مسلح زیر نظر یک دکتر فیزیک، شیعه، ایرانی به نام دکتر مصطفی چمران که تحصیلات خود را در آمریکا به اتمام رسانیده و همسر آمریکائی دارد به وجود آورده است. این شخص از عناصر فعال به اصطلاح کنفدراسیون دانش‌جویان خائن ایرانی است که فعلاً در صور اقامت دارد و رئیس آموزشگاه حرفه‌ای سید موسی صدر می‌باشد.

توضیح اداره کل دوم:

خبر فوق از عرض تیمسار ریاست ساواک گذشت مقرر فرمودند:

«اداره کل سوم؛ بررسی و تحقیق کنید که دکتر مصطفی چمران در ایران بستگان و دوستانی دارد و آیا آن‌ها را تحت کنترل دارید یا خیر؟»

خواهشمند است دستور فرمایید در اجرای اوامر صادره اقدام لازم معمول دارند. (4)

یاسر عرفات رهبر مبارزین فلسطینی. جنبش فتح توامان همکاری نزدیکی با امل برای مقابله با اسرائیل در پیش گرفته بود. عرفات مدام از چمران مشورت می گرفت.

چمران اقدامات علمی، آموزشی، رفاهی مانند اداره مدارس، تاسیس بیمارستان، نگهداری از یتیمان، رسیدگی به فقرا، ایجاد وحدت و گفتگو میان تمامی فرق و طوایف لبنانی و... متعددی را در لبنان به سرانجام رساند که البته خارج از مقوله فوق است. اصرار، اراده، تلاش مستمر و شخصيت عرفانی دکتر چمران، سبب ايجاد هسته های اوليه جنبش امل شد. در واقع ايشان هم موسس شاخه نظامی و هم بعضاً موثر اساسی برای هدايت های معنوی جنبش امل بود. لبنانی ها احساس می کردند چمران هم از خودشان است و هيچ وقت احساس نکردند که چمران يک فرد غريبه خارجی يا حتی ايرانی است، گويی مثل يک استاد يا سياستمدار لبنانی از خودشان است، اين احساس متقابل بود.

شهید چمران به درخواست سید موسی صدر لبیک گفته و عازم لبنان می شود. تلاش برای آموزش مجاهدین ایرانی در لبنان جهت سرنگونی رژیم شاهنشاهی از دیگر اهداف چمران بود. تصویر فوق سفر امام صدر و چمران به مسکو را نشان می دهد.

عادل عون رئیس شاخه نظامی امل در رابطه با چمران می گوید: «او برای هر معضلی يک راه حل داشت. به كار خود عشق مي ورزيد و آن را همسطح عبادت می دانست و همه چيز را برای موفقيت آن فدا می كرد. در قاموس شخصيت وی جايی برای شكست وجود نداشت. اولين كسی بود كه به كار و اجرا می پرداخت و آخرين كسی بود كه می خورد يا به خواب می رفت. او رهبری منحصر به فرد، مردی استثنايی و بی بديل بود.» (5)

گفتگو میان ادیان و فرق مختلف و همزیستی مسالمت آمیز از اقدامات منحصر به فرد امام صدر بود. سید موسی صدر در کنار شیخ خالد مفتی اهل تسنن (نفر وسط) و شیخ محمد ابوشقرا شیخ عقل دروزیان لبنان.

امل و مقابله با اسرائیل

بی شک و بدون تردید مقابله با دشمن صهیونیستی را می توان از اهداف اولیه تاسیس سازمان نظامی امل دانست. امام موسی صدر در این باره مکررا می فرمود پیش از آن که کشورتان توسط دشمن به اشغال درآید می بایست آماده مقابله با آن باشیم. از همین رو امام صدر روند آموزش نیروهای داوطلب لبنانی برای تشکیل هسته مرکزی مقاومت لبنان بر ضد تجاوزات مکرر اسرائیل را زیر نظر گرفت تا آنان را برای مقابله با هرگونه تجاوز احتمالی ارتش دشمن آماده کند.

امام موسی صدر در کنار پسر عمویش شهید محمد باقر صدر.

از نظر امام موسي‏ صدر فلسطين يک مساله ملی ـ قومی ـ اسلامی است. مواضع‏ ثابت او در محافل گوناگون در دفاع از فلسطين، در اسناد جنبش امل، به ثبت رسيده ‏است. وی از هيچ مناسبتی برای ايراد سخنرانی در دفاع از فلسطين و حق فرزندان آن و وظيفه عرب ها و مسلمانان در دفاع و بازپس گرفتن آن، فروگذار نمی‏ كرد. عبارت مشهور وی «ما بيت ‏المقدس را قبل از صور می خواهيم» بازگوكننده منطق اوست. چه بسا همين منطق، او را به حمل اسلحه واداشت. نقطه آغازين جنبش امل هم از همين جا بود. بنابراين شگفت نبود كه پيرجميل نسبت به تأسيس جنبش امل همواره اعتراض‏ داشت.

شیعیان لبنان تا پیش از تاسیس امل تحت لوای جنبش فتح به مقابله با اسرائیل می پرداختند. تصویر فوق نمایی از چریک های فلسطینی مستقر در جنوب بیروت است.

پیش از تاسیس رسمی سازمان امل، جوانان شیعه در کنار مجاهدین فلسطینی و تحت آموزش نیروهای فتح به رویارویی با دشمن صهیونیستی می پرداختند. حضور نیروهای فلسطینی در جنوب لبنان زمینه تجهیز تسلیحات جوانان شیعه را فراهم آورد.

تاسیس مجلس اعلای شیعیان از اقدامات پرفروغ امام صدر بود. تصویر فوق مراسم فارغ التحصیلی پرستاری در مجلس اعلای شیعیان لبنان در سال 1977 را نشان می دهد.

حجت الاسلام والمسلمین مصطفی مصری از فضلای لبنانی حوزه علمیه قم از روحانیون لبنانی است که از نوجوانی در متن حوادث جنوب لبنان قرار داشته و با مؤسسات تحت نظارت امام موسی صدر مرتبط بوده است وی در رابطه با نحوه شکل گیری جنبش امل و نقش امام صدر می گوید: « پس از اشغال جنوب لبنان از سوی اسرائیل در سال 1978 تعدادی از خانواده‌های لبنانی روستاهای محل سکونت خود را ترک کردند و راهی مناطق مرکزی لبنان شدند. در چنین اوضاع و احوالی امام صدر که به دلیل ناامنی و تهدیدات دشمن مدت‌ها بود به جنوب نیامده بود و به‌رغم مخالفت همه دوستان و مسئولان راهی جنوب شد و در سخنانی حماسی و شورانگیز اما توأم با منطق و استدلال از مردم جنوب خواست که بمانند و خانه‌های خود را ترک نکنند. امام صدر در تبیین موضوع تأکید داشت که فلسطینی‌ها سال‌هاست خانه و کاشانه خود را ترک کرده‌اند و کلید منازلشان را هم با خود آورده‌اند، اما شما باید از سرنوشت آنان عبرت بگیرید و به منازل خود باز گردید و در مقابل دشمن مقاومت کنید، وگرنه سرنوشت شما نیز مانند سرنوشت فلسطینی‌ها خواهد بود، اساساً این سخنان فضای فکری و ذهنی مردم را متحول کرد و مانع از سقوط جنوب لبنان شد.» (6)

امام موسی صدر مکررا می فرمود ما بیت المقدس را قبل از صور می خواهیم. سید موسی در مکه مکرمه.

شهید متفکر چمران در رابطه با جایگاه مقابله با اسرائیل در مشی امل می گوید: « این سازمان به شدت در مقابل اسرائیل جنگیده و در این راه شهدای زیادی تقدیم کرده است که حماسه‏‌ها برانگیخته‏ اند، نبرد‌ها کرده‏ اند، که اگر فرصت می‌‏بود بعضی از آن‌ها را برای شما شرح می‌‏دادم. خود من هفته‏ های مکرر در سنگر‌ها در جنوب لبنان در مقابل اسرائیل جنگیدم، در لحظاتی که هیچ‏کس نمی‌‏توانست تصور کند، لحظه‏ هایی که تانک‏‌ها و هواپیماهای اسرائیل حرکت می‌‏کردند و به سوی سنگرهای ما می‌‏آمدند. آنجا دیگر مرگ بود، شهادت بود، راه گریز نبود، باید آنقدر جنگید تا به شهادت رسید.»(7).

چمران مدام تاکید می نمود که می بایست آنقدر در برابر اسرائیل جنگید تا به شهادت رسید. چمران هم چنان و با گذشت دهه ها از شهادتش از محبوبیت بی نظیری در لبنان برخوردار است.

چرا امل اولین جنبش اسلامی بود؟

فعالیت های امام موسی صدر و مصطفی چمران را که نهایتا به تاسیس جنبش امل منجر شد را می توان اولین حرکت اسلام گرایانه در منطقه دانست. اهمیت مسئله فوق بدان روی است که بازه ی زمانی تاسیس جنبش به سال های دهه 70 میلادی باز می گردد، سال هایی که در جهان عرب عملا دو اندیشه چپ مارکسیستی و پان عربسیم مسلط بودند. از همین رو موفقیت امام صدر و چمران را می توان بی نظیر دانست، چرا که تا پیش از آن جامعه لبنان و تمامی جهان عرب به روحانیت و علمای دین صرفا نگاهی ارتجاعی داشته که توانایی مداخله در امور اجتماعی را ندارند.

چمران در کنار حافظ اسد رئیس جمهور فقید سوریه.

علاوه بر فضای غاب چپ گرایی در لبنان، موقعیت ضعیف شیعیان در لبنان بیش از هر چیزی نمایان گر هنر مصطفی چمران و امام صدر است که توانست در این فضا به تاسیس امل مبادرت ورزد.

بازدید امام موسی صدر از اردوگاه نظامی جنتا متعلق به سازمان امل.

 امام موسی صدر در بیانیه تأسیس جنبش امل و مشی اسلامی آن، درباره جوانانی که در این جنبش عضو شده بودند و به شهادت رسیدند، می گوید: «... باید با فدا کردن جان خود از وطن دفاع کنیم، هرچند از نظر قدرت و عده با دشمن برابر نباشیم. باید به سرعت برای دفاع آماده شویم. این جوانان، روش امام حسین را الگوی خود قرار دادند و به کاروان او پیوستند و خود را در راه حقیقت و عدالت فدا کردند. آنان می‌خواستند ثابت کنند که جای اسلحه در جنوب است نه در بیروت و اطراف آن. آنان با جهاد خاموش خود و بدون هیچ گونه تبلیغاتی، راه جان‌فشانی برای میهن را گشودند و امور را به مجرای درست خود بازگرداندند.

نمایی از طرفداران جنبش امل.

شهید چمران نیز در رابطه با مشی اسلام گرایانه جنبش چنین می گوید: « ... در سال ۱۹۷۳ سازماندهی «حرکت محرومین» به رهبری امام موسی‏ صدر شروع شد و من مسئول تنظیم تشکیلات این سازمان بودم. سازمانی که به سرعت شیعیان را دور خودش جمع کرد، سازمانی که ایدئولوژیش اسلام بود، اما اسلام حقیقی، اسلام انقلابی. اسلامی که سربازانش به قدرت اسلحه شهادت مسلح می‌‏شدند.»

چمران می گوید که سازمان امل ایدئولوژی اش اسلام حقیقی و انقلابی بود. چمران در کنار حاج احمد خمینی.

نجیب سید علی خلف از رزمندگان امل و از  شاگردان صالح مکتب امام صدر در وصیت خود چنین می نویسد که نمایان گر مکتب اسلامی امل است : « نوشتم مومن باشید. ننوشتم «املی» باشید. ننوشتم «صدری» باشید. تنها نوشتم «مومن» باشید. یعنی ایمان به خدا بر همه چیز تقدم دارد.» و این نتیجه تربیت امام موسی صدر بود. (8)

نمایی از شهدای برجسته جنبش امل از ابتدا تا کنون.

امل و احیای شیعیان لبنان

جنبش امل اولین جنبشی است که توانست در راستای احقاق حقوق شیعیان در لبنان فعالیتی موفقیت آمیز و چشمگیر از خود نشان دهد. اين جنبش توانست انحرافاتی که جنبش چپ گرايی، سوسياليستی و مارکسيستی، که در آن زمان بر جامعه شيعيان لبنان رخنه پيدا کرده بود، را دريابد. اکثريت طايفه تشکيل دهنده جامعه لبنان ( در میان اقلیت ها ) شيعيان بودند. از لحاظ حقوقی، برای تعيين وزير و مدير کل دعوای شديدی بود، همه مناصب به ديگران می رسيد، هيچ کس مدافع شيعيان نبود.

نبیه بری دبیر کل کنونی جنبش امل و رئیس پارلمان لبنان که از روابط نزدیکی با تهران برخوردار است. وی خود پیشتر از مجاهدین جنبش امل بوده است.

سعه صدر بالا، تحمل شنيدن انتقادات جدی، فهم همراه با زمان از دين نه تغيير دين و اصول دينی، تغيير نوع برخورد و نگاه به دنيا بر اساس دين کاريزمای جذاب، قدرت اقناع و خطابه بالا، قدرت استدلال مدنی و دينی بسيار قوی و بالا و... همه ی موارد فوق را می توان از ویژگی های امام صدر دانست که توانست زمینه احیای موقعیت شیعیان در لبنان را فراهم آورد. شخصیت منحصر به فرد امام صدر و چمران توانست در اندک مدتی زمینه رشد و ارتقای شیعیان در جامعه لبنان را فراهم آورد.

سعه صدر بالا، کاریزمای بی نظیر، فهم دین، قدرت اقناع، خطابه بی نظیر و... از ویژگی های امام موسی صدر بود. وی توانست در مدت حضورش در لبنان زمینه عزت شیعیان را فراهم آورد. تصویر فوق سید صادق طباطبایی را در کنار امام صدر (دایی اش) نشان می دهد.

تاسیس سازمان امل اما به مذاق شماری از گروه های لبنانی و به ویژه مسیحیان خوش نیامد چرا که آن ها نگران بودند که موقعیت شان در لبنان تضعیف گردد. مسیحیان و کمونیست ها با ایجاد حرکت محرومین و شاخه نظامی آن (جنبش امل) مخالف بودند، زیرا می دانستند اگر حامیان امام موسی صدر در صفوفی منظم، مسلح شوند و عملیات نظامی آنان سازماندهی گردد، دیگر قادر نخواهند بود در مقابل این قدرت، مقاومت کنند. احزاب و جمعیت های چپ گرا تا آن روز به صورت جدی با امام موسی صدر کاری نداشتند و فکر می کردند او یکی از رجال دینی است که شعارهای تند می دهد ولی وقتی متوجه سازماندهی و برنامه تعلیمات نظامی با تدابیر وی شدند، ترس و وحشت بر سراسر وجودشان سایه افکند و شروع به کارشکنی نمودند. همچنین با این حرکت و نیز ترمیم خلأ اعتقادی و آموزش سیاسی و اجتماعی مردم جنوب لبنان دیگر زمینه ای برای رشد احزاب چپ در بین مردمان شیعه، باقی نمی گذاشت.

لبنان در حدفاصل 1975 تا 1990 شاهد جنگ های خونین داخلی بود که به مرگ هزاران تن منجر شد.

مارونی ها نیز هم چنان با در دست داشتن امتیازات عمده و در اختیار داشتن مراکز اساسی دولت و قدرت ارتش از تحول در وضعی که منافع آنان را تأمین می کرد، نگران شدند و به جلوگیری از آن پرداختند، زیرا مردم لبنان در پرتو افشاگری های امام موسی صدر به تدریج آگاه شدند، سطح فکری شیعیان نسبت به واقعیت های موجود، ارتقاء یافت و آنان نسبت به پایگاه اجتماعی و حقوق پایمال شده ی خود، آگاهی های لازم را به دست آوردند.

تاسیس امل و احیای قدرت شیعیان با نگرانی سایر گروه های با نفوذ مسیحی همراه بود. امام موسی صدر در بازدید از مناطق بمباران شده جنوب لبنان (روستای کفرشوبا).

با این وجود تشکیلات مزبور در میان آن همه فقر و فشار و مصایب، قادر شد تا شیعیان را تمرکز دهد، قدرت ببخشد و آنان را در برابر هیأت حاکمه و غاصبان اسرائیلی و سرگرد شورشی -سعد حداد- به مقاومت و پایداری وادارد.

امام موسی صدر با سرکشی به مناطق مختلف لبنان وضعیت شیعیان را بررسی می نمود.

امل و میانجیگری در سال داخلی

جنگ داخلی لبنان را می توان یکی از خون بار ترین جنگ های درونی کشورها دانست. جنگی که در آن تمامی طوایف لبنانی جهت بسط نفوذ خویش اسلحه به دست گرفته و به مبارزه مسلحانه علیه یکدیگر می پرداختند. از هنگام شعله ­ور شدن اين جنگ، امام صدر با كمك ديگران، برای خاموش ساختن آن در تلاش بود. و برای حل مناقشات به گفتگو دعوت و ميانجيگري ­ها را تأييد می كرد. و با انجام صدها ديدار و سفرهای پرخطر، از تلاش‌های توان فرسا دريغ نكرد. با این حال و با وجود مشی امام صدر، گاها و به دلیل تکثر درگیری ها جنبش امل برای ممانعت از آسیب به صحنه درگیری ورود پیدا می نمود.

اعتصاب غذای امام موسی صدر در اعتراض به جنگ های داخلی لبنان

اجتماع مردمی در حمایت از اعتصاب امام موسی صدر کلیسایی در بعلبک لبنان

تضعیف  امل با ناپدیدشدن امام صدر و بازگشت چمران به ایران

نقش بی بدیل و برجسته امام موسی صدر و مصطفی چمران در ارکان رهبری امل غیر قابل انکار است. سفر بی بازگشت امام صدر از لبنان و هجرت مصطفی چمران به ایران زمینه خلا رهبری در جنبش امل را فراهم آورده و آن را تضعیف نمود.

حزب الله لبنان در خلال جنگ های داخلی این کشور و متاثر از انقلاب اسلامی در ایران و جهت رویارویی با دشمن صهیونیستی بنیان نهاده شد. شکل گیری حزب الله و جذابیت بیشتر آن نسبت به امل نزد عموم شیعیان لبنان به مرور زمان موجب تضعیف امل گردید.

عادل عون در این رابطه می گوید: « اين انشقاق بعد از پيروزی انقلاب اسلامی در ايران رخ داد كه يكی از مهم ترين كادرها و مسئولان سازمان مركزی جنبش يعنی شهيد چمران به ايران بازگشت. از جنبش دور شد و مسئوليت های جديدی را در جبهه ايران و عراق و غيره به دست گرفت.»

بازگشت چمران به ایران از عوامل تضعیف و انشقاق جنبش امل در سال های بعد بود. چمران در مدرسه صنعتی جبل عامل.

عون در ادامه می گوید: «اما بايد حقيقت را به صراحت گفت. آنانی كه برای از بين بردن جنبش امل و خط امام موسی صدر علناً و پشت پرده فعاليت مي كردند، همان كسانی بودند كه كينه شهيد چمران را به دل داشته و پيش از پيروزی انقلاب اسلامی در ايران به چمران به دليل روابط ويژه، خاص و منحصر به فرد اما موسی صدر و چمران به او حسادت می كردند. پس وجود شهيد بين ما می توانست مسايل سوء عليه جنبش را كاهش داده و برگستردگی روابط بين جنبش امام موسی صدر و انقلاب اسلامی ايران بی افزايد.» (9)

امام صدر به دعوت معمر قذافی دیکتاتور پیشین لیبی به این کشور سفر نمود، سفری که آخرین دیدار امام محسوب می شود. پس از آن و تا کنون از سرنوشت امام صدر اطلاعی در دست نیست، شماری از ناظران معتقدند ایشان هم چنان زنده می باشد، اما به احتمال فراوان و بر مبنای برخی اسناد کشف شده پس از سقوط حکومت قذافی، امام موسی صدر در همان مقطع به دست دیکتاتور لیبی به شهادت رسیده اند.

تاسیس حزب الله در جبهه های جنوبی لبنان را می توان یکی دیگر از عواملی دانست که به تضعیف موقعیت جنبش امل منجر شد. پا گرفتن این جنبش مردمی متاثر انقلاب اسلامی و اتکا به مشی اسلام گرایانه به گذر زمان از جایگاه این سازمان کاست.

شمایی از اجتماع هواداران امل در لبنان.

اگرچه جنبش امل و جزب الله هم اکنون به عنوان متحدینی کلیدی در لبنان محسوب شده و هر دو در راستای احقاق حقوق شیعیان و مقابله با اسرائیل تشکیل شدند، اما نگرش اسلام گرایانه تر نیروهای حزب الله و وابستگی شدید این سازمان به جمهوری اسلامی و نقش بالای ایران در حمایت از حزب الله به مرور موجب ارتقای حزب الله در لبنان شد. با این حال جمهوری اسلامی هم چنان ارتباط نزدیکی با رهبری جنبش امل داشته و این جنبش متحد کلیدی محور مقاومت در منطقه می باشد.

چمران در کنار ابراهیم یزدی و احسان شریعتی بر سر مزار دکتر شریعتی در سوریه.

عادل عون رئیس شاخه نظامی امل در این باره می گوید: حزب الله، اكنون تاثيرگذاری خاص خود را در ابعاد سياسي و مبارزاتی بر صحنه داخلی لبنان و عربی دارد و محبوبيتش در ميان ملل عربی و اسلامی نيز بيشتر شده كه به تعميم الگوی حزب در سطح عربی و اسلامی به خصوص بعد از آزادی جنوب لبنان و پيروزی در جنگ 33 روزه در سال 2006 انجاميد (چيزی شبيه به معجزه بود، در حالي كه بقيه جنگ های اعراب با اسرائيل به شكست اعراب منجر شده بود)، به شدت اسرائيلی ها، آمريكايی ها و به تبع آن هم پيمانانش در منطقه را به وحشت انداخته است.

حزب الله و امل هم اکنون به عنوان متحدی کلیدی در کنار یکدیگر در ائتلاف 8 مارس حضور دارند.

عون می افزاید: «امروز، حزب الله به الگوی انقلابی و نوری برای تمامی آزادي خواهان در سراسر جهان و آنان كه به دنبال آزادی فلسطين هستند مبدل شده است. در داخل لبنان هم نقش سياسی حزب الله بر پايه ملی - عربی – اسلامی استوار بوده و اين ويژگی باعث محافظت از خط وحدت بين امل و حزب الله شده است. (10)

نبیه بری و علی لاریجانی روسای مجالس لبنان و ایران در دیدار با یکدیگر.

منابع:

1.مهدی پیشوایی، مکتب اسلام، سال بیست وپنجم، شماره دهم، ص۱۸

2.النهار، ۱۹۷۵/۷/۷

3. ساختار سیاسی اجتماعی لبنان و تأثیر آن بر پیدایش جنبش امل، ص 126ساختار سیاسی اجتماعی لبنان +

4.یاران امام به روایت اسناد ساواک، شهید سرافراز دکتر مصطفی چمران، شماره ۱۱، ص۲۹۳

5. گفتگو با عادل عون، مسئول نظامی جنبش امل/چمران سرباز گمنام +

6. جنبش امل لبنان چگونه شکل گرفت؟ +

7. کتاب لبنان، ص 91 تا 97. مولف: مصطفی چمران.

8. کتاب عزت شیعه ، ص 2.

9. گفتگو با عادل عون

10. همان