مانور منفی آمریکایی‌ها در مذاکرات هسته‌ای ایران و قدرت‌های جهانی بر روی رآکتور آب سنگین اراک سئوالات و ابهاماتی را در این زمینه بوجود آورده است. اینکه چرا آمریکایی‌ها دست روی رآکتور آب سنگین اراک گذاشته اند موضوعی است که می توان با توجه به نحوه کار این رآکتور و اهداف آمریکا در مذاکرات هسته ای بدان پاسخ داد.

به گزارش شیرازه به نقل از فردانیوز؛ صفر تا صد رآکتور آب سنگین اراک را طراحان و دانشمندان ایرانی به انجام رسانده اند و اکنون فعالیت‌های نهایی آن برای بهره برداری رسمی در حال انجام است. آمریکایی‌ها در این زمینه نسبت به بهره‌داری نظامی از این رآکتور اظهار نگرانی می‌کنند؛ و این بهانه‌ای است که آمریکایی‌ها همواره در مذاکرات نسبت به فعالیت های هسته ای کشورمان مطرح کرده اند. آنها بر روی یک موضوع کاملا ذهنی و نه عینی تاکید دارند و در این باب برخی از مسائلی که برای حل این مشکل راهگشاست را نادیده می گیرند.

رآکتور آب سنگین اراک نیز از این حیث قابل بررسی است. این رآکتور ویژگی هایی دارد که آمریکایی ها را بر آن داشته که تبلیغات منفی خود را بر روی آن متمرکز کنند. ویژگی اصلی راکتوهای آب سنگین این است که سوخت مصرف شده آنها دارای درصد بالایی از پلوتونیوم است و به همین دلیل این راکتورها به عنوان چشمه های تولید پلوتونیوم شناخته می شود. حدود ۸ کیلوگرم پلوتونیوم ۲۳۸ نیز برای ساخت یک سلاح هسته ای کافی است. از همین رو  امریکایی ها نسبت به این رآکتور حساس شده اند و حتی مساله تغییر کاربری رآکتور آب سنگین به آب سبک را در مذاکرات و تبیلغات رسانه ای خود علیه ایران مطرح کرده اند اما کارشناسان فنی در تهران می گویند غربی ها در تبلیغات منفی خود علیه راکتور آب سنگین اراک عمدا این مسئله را نادیده می گیرند که ایران هنوز هیچ تاسیسات بازفرآوری ندارد. درواقع بدون وجود یک تاسیسات بازفرآوری عملا امکان جداسازی پلوتونیوم کاملا منتفی است.

از سوی دیگر آژانس بین المللی انرژی اتمی در تمام سال های گذشته رسما در همه گزارش های خود اعلام کرده است که هیچ نوع تاسیسات بازفرآوری درایران وجود ندارد.

این درحالی است که نه تنها ایران دستگاه بازپروری پلوتونیوم را در اختیار ندارد و اعلام کرده که نمی خواهد چنین دستگاهی بسازد؛ بلکه انجام بازپروری پلوتونیوم نیز یک پروژه بلند مدت زمانبر است که با توجه به بازرسی های آژانس بین المللی هسته ای و فعالیت ایران زیر نظر این آژانس چنین مساله ای امکان پذیر نیست.

آمریکایی ها همواره در یک هدف کوتاه مدت نسبت به تعویق انداختن فعالیت هسته ای ایران برنامه داشته اند اما در دراز مدت نیز  برچیدن کلی برنامه هسته ای ایران را دنبال می کنند و در این راستا سعی داشتند که به دستاوردهای بومی دانشمندان ایرانی ضربه بزنند. ایران به فناوری چرخه سوخت هسته ای دست یافته است. از این روست که حساسیت آمریکا نسبت به رآکتور آب سنگین اراک برای اخلال در این روند مشخص می شود.

بر خلاف آنچه آمریکایی‌ها می‌‌گویند ایران هدفی کاملا متفاوت و منطقی از ساخت راکتور IR-40 دارد. هدف ایران این است که با توجه به پایان عمر مفید راکتور تحقیقاتی تهران، به زودی راکتور اراک را برای مصارف تحقیقاتی و همچنین برای تولید رادیوایزوتوپ‌های پزشکی جایگزین راکتور تهران بکند. از این روست که توقف این رآکتور برای آمریکایی ها درچارچوب برنامه تعیین شده حائز اهمیت است.

در این باب لازم است که کمی به جزئیات بپردازیم. کارشناسان مطرح می کنند که راکتورهای آب سنگین 3 تفاوت اصلی با راکتورهای آب سبک (شبیه آنچه در تهران یا بوشهر وجود دارد) دارد:

1- راکتورهای آب سنگین از اورانیوم خام به عنوان سوخت مورد نیاز خود استفاده می کند در حالی که سوخت راکتورهای آب سبک اورانیوم غنی شده است. هر چه ابعاد راکتور کوچکتر و قدرت آن بالاتر باشد، به اورانیوم با غنای بیشتری نیاز دارد. راکتور آب سبک ایران در تهران اورانیوم با غنای 20 درصد و راکتور قدرت آب سبک ساخته شده در بوشهر اورانیوم با غنای 5 درصد مصرف می کند؛ اما به عنوان نمونه راکتورهایی که در زیردریایی ها مورد استفاده قرار می گیرد (به دلیل ابعاد بسیار کوچک خود) از اورانیوم با غنای بالای 60 درصد استفاده می کند. بنابراین راکتورهای آب سنگین از آنجا که نیاز به فرآیند غنی سازی برای تولید سوخت آنها وجود ندارد، به لحاظ اقتصادی به صرفه تر است.

2- راکتورهای آب سبک توسط آب معمولی خنک می شود اما راکتورهای آب سنگین توسط آب سنگین خنک می شود. آب سنگین، همان آب معمولی است که در هسته اتم هیدروژن آن به جای یک پروتون، دو پروتون قرار دارد و به عبارت دیگر، به جای هیدروژن معمولی از یکی از ایزوتوپ های سنگین تر آن به نام دوتریوم تشکیل شده است. ویژگی آب سنگین این است که ظرفیت گرمایی بسیار بالاتری نسبت به آب سبک دارد و در واحد حجم، گرمای بیشتری را جذب می کند و در نتیجه توان خنک کنندگی آن بالاتر است.

3- سوخت مصرف شده راکتورهای آب سبک دارای مقدار کمی پلوتونیوم است اما سوخت مصرف شده راکتورهای آب سنگین حاوی مقدار زیادی پلوتونیوم است که می تواند پس از طی عملیات بازفرآوری جداسازی شده و در پروژه تسلیحاتی یا غیر آن مصرف شود.

در این باب گزینه تعطیلی راکتور آب سنگین اراک و آغاز ساخت یک راکتور آب سبک به عنوان جانشین راکتور تهران منطقی نیست؛ چرا که ایران تا کنون هزینه های فراوانی برای راکتور اراک انجام داده و این پروژه رو به اتمام است؛ بنابراین منطقی نیست که ایران همه این هزینه ها را نادیده بگیرد و هزینه ساخت یک راکتور جدید آب سبک را بپردازد. مهم تر از این، ضمانتی نیست که شرکت های اروپایی حاضر به ساخت راکتور آب سبک جدید با آن سرعتی باشند که نیازهای دارویی ایران را تامین کند. ساخت یک راکتور آب سبک جدید در ایران مشکل دیگری هم دارد و آن این است که ایران برای تامین سوخت مورد نیاز آن دچار مشکل خواهد شد، در حالی که تامین سوخت راکتور آب سنگین اراک به سادگی برای ایران میسر است.

به هر حال آخرین خبری که در رسانه ها  در این زمینه بازتاب یافته، مطرح شده که پیشنهاد آمریکا برای باز طراحی راکتور آب سنگین اراک از دستور کار ایران خارج شده است. علت رد طرح آمریکا این بود که این کشور تلاش داشت مدیریت فنی و مدت زمان ساخت راکتور اراک را در اختیار بگیرد. از سوی دیگر، دو کشور روسیه و چین پیشنهاد ساخت راکتور آب سنگین به ایران را ارائه کرده اند که شانس توافق با روسیه بیشتر است. البته این موضوع هنوز به طور رسمی اعلام نشده است اما به هرجهت مساله مذاکره بر روی رآکتور آب سنگین اراک با توضیحاتی که داده شد باید انجام گیرد تا خدشه ای به دستاوردهای دانشمندان هسته ای کشورمان و چرخه سوخت هسته ای وارد نشود.